ماؤری(نیوزیلینڈ دی تل وطنی) انتھروپالوجسٹ لندا توھی ائی سمتھ اپݨے جگ مشہور کم ‘ ڈیکالونائزنگ میتھوڈولوجیز” اچ اے دلیل ݙیندی ہے ڄو
“ریسرچ ہک کوھترا شبد ہے۔”
ڄیکر اکھر ریسرچ (research) کوں ری تے سرچ (re-search) اچ ونڈویجے تاں پتا لڳدے ٻیلی اسل رولا کیا ہے۔ نالوں نال ریسرچ سانگے اے ڳلھپ وی مُک ویندے ڄو اےعلم دی ڳول دا اکا مشوم جھیاں اہر ہے۔
ایندے نال موھری سُدھ اے ملدی ڄو ‘ری ـ سرچنگ’ ݙوجھے لوکاں دے کپڑے لہاوݨ تے اُنہاں کُوں منجھو ننگا ݙیکھݨ ݙکھاوݨ دا ناں ہے۔ اے جیندے جاڳدے لوکاں کوں کیڑی مکوڑے بھݨا کراھیں اُنہاں دے لُکانویں جیوݨ، ڳجھڑھییں ڳالھیں، ھٹک ھٹکار ریتاں، پرم پراویں، سوچ تے پَوِترسنساریں کوں کہیں مائیکروسکوپ دے شیشے نال ٹھلا ٹھلا ݙیکھݨ دا ناں ہے۔
اسمتھ دے کم کوں اڳوہاں کریندے ہوئیں، میݙے چیتے اچ او پچھوکڑ اے جیندے اندر ری ـ سرچ میتھوڈولجی وُݨی تے ورتی ویندی ہے۔ خاص کر، میݙا مسلا میتھوڈولجی تے پاور دے سانگے نال ڳنڈھیل ہے، ایمپرئیل تے کالونیل پراجیکٹ اتے او لوک جنہاں دے اُتیں ایہا ری-۔سرچ کیتی ویندی اے۔
موٹی گالھ اے مسئلہ ہے ڃو ریسرچ دے ڈگر تے ری سرچ کرݨ آلے اتے ری سرچ تھیوݨ آلے دے مفاد ھِکو جھئں نئیں ہوندے۔ منڈھلا سوال اے ہے ڄو کیویں اتے کیوں ری سرچ ہالے تئیں یورپ تے اُبھے امریکہ کوں سنسار دا وچالا من کے کیتی ویندی پئی ہے۔ ری – سرچنگ ڄاݨ بݨاوݨ یا ڈیفنیشن (definition) سِترݨ دی تݙ ھمیش ریسرچر کوں ݙیندی اے اتے ریسرچ تھیوݨ آلے ماھݨوں بھل محض ایندے کیتےنمونے دا کم ݙیندِن۔
میں ریسرچ میتھوڈولجی کوں ایں ڄاتے ڄو اے ‘ٻئے’ کوں ڄاݨݨ دا اینجھا اہر ہے ڄیندے وچ او ہک شئے بݨ ویندے، اینجھی شئے جیہڑی اڳلاں کو ڄاݨوں بݨراوݨ دا ٻس ہک لیکھا ہوندی ہے، او ماہݨوں ایں اہر دا اڳواݨ نئیں ہوندا۔
اس مارے ایں میتھوڈولجی کوں ڈی کالونائز کرݨ دی لوڑ ہے ۔ ایندا مطلب نرا اے نئیں ٻیلی کہیں ہک اٹکل کنیں پریں تھی کے ٻئے طریقاں تے رستاں نال شکشا کوں ڄایا ونڄے۔ ایں کوں ڈیکالونائز کرݨ ہک اتھوں وݙا اخلاقی، سیاسی تے ہوند حوالے دی شکشا آلا (ontological) اہر ہے۔
اے میتھوڈولجی اخیر ہے کئیندی؟
یورپ اپݨی سوجھواݨی (Enlightenment) ویہلے خدا وچالے سماج کوں سٹ سیکولرتھیا، تاں اُتھاں ڄاݨ کاری (knowability) دا ویگیان وی ڄمیا۔ ایں ویگیان یا آکھو سائنس موجب سنسار تیں سنسکرتی دا ڄاݨوں چھڑا خدا نا ریہا بھل ویگیانی ماہݨو وی اے کم کر سڳدا ہائی۔
اے خیال رینے ڈیکارٹ دے جگ مشہور اکھاݨ: “میں سوچینداں، تہوں میں ہاں”
اچ سُٹھا بدھا ڳیا ہے۔
ایندے نال ہوند دا کارٹیزئین فلسفا ٻدھیندے اتے کارٹیزئین ڄاݨ کار (Cartesian knowing subject) دی بݨیاد پمدی ہے، خاس کر چیتے کاری ایں ڄاݨ وند دی موھری سنڄاݨ آ بݨدی اے۔
تݙاھوں دا ڈی کالونییل سوڄھواݨیں رینے ڈیکارٹس دی” میں” دے پچھوں او بندا لبھے ڄیرھا کوئی ماہݨو نہ ھا بھل یورپی ‘ڄݨا’ (The European ‘Man’) نکھتے۔ اتھاؤں “جݨے” دا متلب ماݨس یا ماہݨوں (human) تھئیا تے سنسار کوں ہک “ڄݨے” دی ݙڈھپ آلی اکھ (patriarchal lens) نال ݙیکھیجݨ شروع تھئیا۔
اے او ویلا ہے ڄیلے ‘ ڳول یاترایں’ وچوں کالونیلزم نکلدے اتے یورپی ڄݨے ‘ ٻنھاں/اوپراں’ دا سامݨا کریندن تے آپ کوں اینجھا ڄاݨکار تے ری – سرچر ڳݨدن ڄیرھا ‘ٻئے/اوپرے’ کوں ڄاݨݨ دا ترسا ہے۔
ٻیلی اے ݙوجھا یا اوپرا یا آکھو ٻیا اخیر ہے کوݨ؟ اے تل وطنی انڈین ہے، شیکسپیر دا کالیبان ہے، مقامی افریقی اتے سمورے مقامی ، تل وطنی ہن۔
پر اے ری ۔سرچ اس اوپرے دی ڄاݨکاری توں ودھ ایں ڳالھ دی ڳول ہئی ڄو اے سچی مچی ماہݨوں ھن وی یا کوئے ناں۔
اتھاؤں کالونیلزم تے ایمپرئلزم دی راکھویں متھوڈولجی دا جنم تھیندا ہے۔
اتھنوگرافک کنوں بائیومیٹرک ریاست تئیں
یوگینڈا دا سوجھواݨ محمود ممدانی اپݨی کتاب Define and Rule اچ اہدے ڄو سمورے کلونئیل وھریاں کݨ ‘ تل وطنی سوال’ ݙاڈھا بکھیڑا ہائی۔ سوال اے ہائی کہ چِٹے کالونئیل وھریاں دی ہک اقلیت کیویں وھر تلے لتاڑے ڳئے کالے ماہݨویں دی اکثریت اُتے اپݨی دھاں ڄمائی رکھسی۔
تل وطنی سوال کوں حل کرݨ کیتے چٹے کالونائیزریں کوں لوڑ پئی ڄو او کالے محکومیں کوں انگلیں بھن کے سنڄاپن۔ ٻس تݙھاں دی ری ــ سرچ ایمپیریئل اتے کالونیل پروجیکٹ دی وݙی سانگھے دار تھئی۔ اس کھاتے اچ یورپی انتھروپالوجسٹ ہک اہم ری – سرچر بݨا ڄیرھا کالونئیلزم کیتے اتھنوگرافک ڈیٹا اتے ڄاݨکاری ݙیندا رہیا کیوں ڄو اے انہیں دے تل وطنی سوال کوں حل کرݨ کیتے کھپداہا۔
کالونئیلزم دے تڳا کیتے تل وطنیں کوں ڄاپݨ دی ایں سک وچوں کالونئیل ریاست ہک اتھنوگرافک ریاست دے طور تے ابھری، مقامی ماہݨویں اُتے ری – سرچ کرݨ اوندی بھاونا بݨی تاں ڄو او تل وطنیں دی ‘سنڄاپ’ کرا کنے انہیں تے باچھائی کرسڳے۔
اے اوہا اتھنوگرافک سٹیٹ ہے ڄیندے اندر رہ کے انڈیا اچ لارڈ تھامس بیبنگٹن میکالے، ݙلھائی تے ݙبھاری افریقہ اچ لارڈ فریڈرک لوگارڈ اتے لمے افریقہ وچ سیسل جان رہوڈز ہوریں ڈٰیٹا کوں مقامی لوکاں دے خلاف لوڑایا ڄیندے نتیجے اچ انہاں ‘تل وطنی’ کوں لبھا تے اوںکوں قابو کرݨ دی اٹکل وی سِتری۔ انہیں انگریز ماہݨویں کالونائزڈ تل وطنیں دے (سوال دے) ایکسپرٹ سوجھواݨیں دا روپ دھار کنیں اوھ لکھتاں لکھیاں ڄیرھیاں تل وطنیں اُتے باچھائی کرݨ دی اٹکل دیاں گرنتھاں وانگ منیاں ڳئیاں۔ ایندی ہک مثال فریڈرک لوگارڈ دی The Dual Mandate in Africa ہے۔
اڄ ‘گلوبل دھشت گردی’ ، نشے دے وپار، پکھی واس بکھیڑا (the problem of immigration) ، پیرا چاوݨ (surveillance) اتے ریاستی قابودیا نویاں اٹکلاں آڳیاں ہن۔ کیتھ بریکنرج اپݨی میلہ جتی کتاب اچ ‘ بائیو میٹرک’ اتے ‘ڈاکومینٹری ریاست’ دے خیالیں تے چیتاکاری کیتی ہے۔ اے ریاستاں مشیناں نال سارے لوکیں، خاص کر مسلمانیں تے کالیں ڄیندے عبادت اتے جیوݨ دے طریقے یورپی کھاتے اچ نئیں ڄچدے، بارے ڄاݨکاری چھکیندین، کݙھیندن تے سنمبھیندن۔
اتھاں ری – سرچ دا کیا لیکھا ہے اتے کیرھیاں میتھوڈولجیز کمیں لائیاں ویندین تاں ڄو ‘ٻئے’ : ڄیرھا ہک اݨ بھاندا پکھی واس ہے تے ݙراکلا مسلمان ہے، کوں ڄاتا ونڄے۔
اساݙا اڄوکا بکھیڑا اے ہے کہ اساں ری – سرچ دیاں اوہے اٹکلاں اڄاں تئیں ورتیندے ودے ہیں ڄیرھیاں بݨیادی طور تیں پچھلیاں کول وکھ کائینی۔ میتھوڈولوجی اُتے تنقید کوں تھݙوں ری سرچ دے خلاف سمجھا ویندے۔ ایں لیبل دے ݙر کنوں اساں ( جدید پنڈت اتے سوجھواݨ) شاگردیں کوں شکشی تھیوݨ اتے سنسار کوں ڄاپݨ دیاں ہوندیاں سوندیاں اٹکلاں نال زوری لا ڳنڈھݨ دے ذمے وار ہیں
اگہاں کیا کریجے؟
میتھوڈولوجی کو ݙیکالونائز کرݨ کیتے پہلوں جدید دنیا دے نظام اتے گلوبل آرڈر دے منہ تو موھل لہاوݨا پوسی کیوں ڄو اے پچھاد ہے جتھوں ری – سرچ اتے میتھوڈولجی جُھردی ہے (یا جنم گھندی ہے) تے ایندا(گلوبل سسٹم دا) رنگ چڑھیندی ہے۔ ایندا مطلب اے ڄاپݨ اتے منݨ وی ہے کہ اے (ری سرچ میتھوڈولوجی) کوھتری ہے۔
اساݙا اڄوکا بکھیڑا اے ہے کہ اساں ری – سرچ دیاں اوہے اٹکلاں اڄاں تئیں ورتیندے ودے ہیں ڄیرھیاں بݨیادی طور تیں پچھلیاں کول وکھ کائینی۔ میتھوڈولوجی اُتے تنقید کوں تھݙوں ری سرچ دے خلاف سمجھا ویندے۔ ایں لیبل دے ݙر کنوں اساں ( جدید پنڈت اتے سوجھواݨ) شاگردیں کوں شکشی تھیوݨ اتے سنسار کوں ڄاپݨ دیاں ہوندیاں سوندیاں اٹکلاں نال زوری لا ڳنڈھݨ دے ذمے وار ہیں۔
میتھوڈولجی اُتے سہمتی بغیرکہیں دی ریسرچ کیتے صلاح نئی منی ویندی۔ کوئی تھیسزمیتھوڈولُوجی کوں ݙٹھے بھالے بغیر پاس نئیں تھیندا۔ اتھاں ہک لازمی منگ ہوندی ہے: تھیسز اچ جیھرا کجھ تساں لکھا ہے، اے تھاکوں کیویں پتا لڳے؟
انت اے ڄو میتھوڈولوجی ہک اینجھا قیدئیں آلا کھیسا بݨ ڳئی اے ڄیرھا ہر نویں ریسرچر، ڄیرھا شکشا ڳولݨا چاھندے، اونکوں پاوݨا پوندے۔ ایں چکر اچ ڄاݨݨ دے سبھ نویلکے اہربند تھی ویندن۔ اے ہک ڈسپلنری اوزار بݨ ڳئے جیھرا نویں علم دے ڄمݨے اتے ڳول وچ اوکھ گھن آندے۔
شکشا دے ڈگر تے ڄیرھے او ریت رچاوݨ دی کوشت کرین ڄینکوں ارجینٹینا دا ڈیکولونئیل سوجھواݨ واٹر ڈی منگنولو’علمی اݨ منت’ (epistemic disobedience) آہدے، تاں اونہاں کوں وی سوٹا ڈیکھلا کنے ہوندی سوندی میتھوڈولُوجی نال ڳنڈھا ویندے۔ اتے ایں چکراچ ساری ݙونگھی چیتا کاری لُڑھ ویندی ہے۔
تہوں میتھوڈولُوجی کوں ڈیکالونائز کرݨ کیتے ری – سرچ دے مقصد تے بھومیکا اُتوں موھل ہٹاوݨ دا اہر کرݨا پوسی۔ ایں دے نال نال ایندے کنوں ودروہ وی کرݨ: ری ـ سرچ تھیوݨ آلیں دی جھا شے کنوں وٹا کنے انہیں کوں پچھ پریت آلا، چیتا کاری اتے تنقید آلا، سوجھواݨ، ڄاݨ وند تے ٻُلکا کرݨ ڳنڈھیل ہے۔ اتے انت اچ (ڈیکالونائز) کرݨ دا مطلب ہے ڄو ری ـ سرچ کوں ایں سُٻ اچ ٻدھا ونڄے ڄو سنسار دے سبھے ماہݨویں تے نیچر نال یورپ کیا کیتے۔۔۔ ناں ڄو ھک واری ول یورپ کوں سنسار دا استاد من کے پچھوں ٹریجے۔
نوٹ: اے لکھت ساؤتھ افریکہ دے پروفیسر سبیلو نڈلوو-گیتشینی دے ہک آرٹیکل دی سرائیکی کاری ہے۔ سرائیکی وٹاند امجد مہدی کیتی ہے۔