لکھت: اسد ڄوتا
منان آصف دی اے لِکھت چچ نامہ کوں ہِک نویں اَکھ نال ڈیکھݨ تے مسلماناں دے سندھ وادی اِچ آمد تے اوریجن دے سوال تے ہِک وڈا سکالری کَم اے۔ اینڊے کیتے لِکھاری اُچ شریف دے پندھ کریندے، اُتھوں تیرھویں صدی دی دُنیا سمجھݨ، پرکھݨ دی کوشش کریندے ڄیہڑے چچ نامہ اُتھاں لکھیندا پِیا ہا تے موجودات دا جائزہ ڳِھندے۔ نال او عربی، فارسی، سنسکرت تے چچ نامہ نال ڳنڈھے ٻئے ڈِھڳ سارے سورسز کوں ڳُلیندے پُھلیندے۔
لِکھاری دے ایندے اِچ اصل concern اے بیانیئے ہِن؛
1- اسلام عربیں کول آئے تے جغرافیائی طور تے اے انڈیا کیتے اوپرا اے۔ اے مذہب اوپرا اے تے اِتھوں دے وسݨیک تل وطنیاں کیتے مسلمان اوپرے ہِن۔
2- قاسم دا اِتھاں آوݨ تاریخی طور کیویں ہے تے بعد اِچ ایکوں وَلا کیویں ری کنسٹرکٹ کیتا ڳئے۔
3- اے اینجھا کم اے جو چچ نامہ دے سیاسی، سماجی جائزے دے باد اوریجن دے بیانیے کوں ڈیکھݨ ڊا ہِک نواں پُکھ اُبھردے۔
جیویں لِکھاری آپ لِکھدے؛
“This book is an argument against origins takes an imperative that Origin must be known historically, history must itself resolve the problem of history, knowledge must turn its sting against itself.”
منان آپݨی کتاب اچ ݙو وݙے کلیم کریندے؛
1- چچ نامہ کوئی عربی لِکھت دا ترجمہ کینی (جیویں علی کوفی آہدے جو اٹھویں صدی دی لِکھت دا ترجمہ اے) اے تیرھویں صدی اِچ ای لکھیا ڳئے۔
2- اے کوئی فتح نامہ یا اسلام دے اتِھاں اوریجن بارے فتح دا ٻیانیہ/ تریخ نئیں۔ اے سیاسی تھیوری اے۔ اے تیرھویں صدی دے سیاسی دھارے اَتیں ونکو ونک (diverse) جہان کوں نشابر کریندے تے اوندی وکالت کریندا ڈِسدے۔
منان مسلماناں دے اوریڄن بارے برطانوی بیانئے، نال ایندے ڄو مسلمان ایں ڊھرتی دے کیتے اوپرے ہِن، کوں decolonise کرݨ دی کوشت کریندے۔
اگر چچ نامہ کوں اوریڄن دے ٻیانیئے کن انڄ کر سیاسی مقصد کیتے پڑھیجے تاں وݙے سوال اُٹھدن۔
سندھ دھرتی تے عرب دے ٻہوں پیلھوں کنے آپس اِچ ڳانڈھے ہَن۔ سندھ انڈین ocean راہیں گجرات تے بحیرہ عرب نال ملدا ہا۔اتے دریا دے پاروں تجارتی ڳانڈھے ہن۔ انہاں دا پچھوکڑ ڄو کیویں اِنہاں دا آ ونڄ ہا تے تاریخی واقعات کتاب اِچ موجود ہِن۔ قاسم توں پہلے دے حملے تے دھاڑیلیں دا ذکر اے تے ول قاسم دے ویلے دا ہِک عالمی تناظر کیا ہا۔
لکھاری اِتھاں ٻہوں سارے کالونئیل دور دے اُسرے نظریات تے نعریاں دا جائزہ ڳِھندے تے اوکوں ہِک اڄوکے زاویہ نال ڈیدھے۔ او ایں بیانیہ، ڄو تاریخ کوں ڈیکھݨ ڊی ہِک انڈین اَکھ تے ڈوڄھا مسلمان اکھ نال انڈیا دی تاریخ کوں ڈیکھݨا ہے، کوں ڈی-کالونائز کریندے تے آہدے ڄو مسلم ڈسکورس کوئی اوپرا کنہی۔ اوریجن تے ترئے(پاکستانی,برطانوی, انڈین) بیانیے تے سوال چیندے تے ایندے کیتے تاریخی واقعات دا جائزہ ڳِھندے۔ ہِک ریاستی ٻیانیہ ڄو قاسم کہیں تریمتیں دی فریاد تے ونڄ تُرٹا تے ڈوڄھا ڄو قاسم اِتھاں آ کہ تباہی پھیر چھوڑی تے اِتھوں ڊی تہذیٻ تے مندراں ڊا ککھ نا رکھا۔
ایندے کیتے او باقی اوں ویلے دیاں عربی تریخاں دا جائزہ ڳِھندے تے نال چچ نامہ کوں وی ولا پرکھݨ دی کوشش کریندے۔ نال ای نال سامراج دے کھینڈائے بیانئے کوں وی کاؤنٹر کریندے۔ اوندی ساری تفصیل اِتھاں ڈیوݨ اوکھا کم اے۔
کتاب دا ہِک پورا درشن چچ توں ڳِھن کے تے قاسم دے انت تک ول بعد دے واقعات اِچ وی تریمتیں دے کردار اُتے ہے۔ اے وݙا چسولا پکھ اے تے ݙکھیندے ڄو کیویں تریمت ایں ساری کہانی اِچ وڈا کِردار اے تے اوندے بغیر اے مکمل کنہی۔ باہمݨ چچ کوں آݨن آلی راݨی (راجہ سہاسی دی ذال) آپ ہئی ڄیہڑی چچ دی عاشق تھی ڳئی ہئی۔ ول چچ نامہ اِچ قاسم دی راݨی لاڈی نال شادی تے اوندا اروڑ واسیاں کوں امان ڈیواوݨ تے قاسم کوں راج نیتی اِچ صلاح مشورہ ڈیوݨ ایہہ وی اڄوکا پُکھ اے(سندھی ٻیانیہ ایندا اُپٹھ اے)۔ تے آخر تے ݙاہر دیاں دھیاں سندھ راݨیاں دا قیدی بݨ بغداد اِچ حجاج اڳوں رات ڳزراݨ کیتے پیش تھیوݨ تے اُنہاں دا پینترہ کھیڈ قاسم تے رنڳ رلی ڊا اروپ لا اوکوں مرواوݨ تے اپنے بابے دا بدلہ ڳِھنݨ تے اموی سلطنت دی مٹی پلیت کرݨ، اِنہاں توں بغیر قِصّہ نا مکمل اے۔ تے غیر مقامی ایکوں سندھ دی تریمتیں دی صرف چالاکی تے ݙو نمبری ڈکھلیندے ڄو اِنہاں ڊا اعتٻار نا کریڄے پَر ایندے پِچھوں اُنہاں دی پوری سیاست تے اُنہاں دا سوڄھوآݨ ہووݨ نی نظردا۔
ہُݨ آندے ہئیں لِکھاری دے اصل مدعے دو ڄو چچ نامہ کیویں ہِک سیاسی تھیوری ہے۔ ایندے کیتے کُجھ واقعات ہیٹھوں ݙتے کھڑن ڄِتھوں ایندا سیاسی تھیوری ہووݨ نشابر تھیندے؛
1- تُساں اپݨے مخالف کوں مارݨ دے بجائے اوکوں accommodate کریندے او۔ قاسم دا ݙاہر دی کابینہ اِچوں خزانچی لاون ایندی مثال اے۔
2- ݙاہر ڊے پیو چچ دی سیاست او کیویں راج اِچ آندے تے اوندا اپݨی رعایا نال ٹاکرا کیویں براہمن آباد تے ٻنہاں جھئیں تے کتھائیں ڳاہل مہاڑ نال کتھائیں خراج لا اپݨا سکہ ڄمیندے تے اوندا اپݨی ریاست دی سرحداں تے ٻوٹے لاوݨ ڄو ڈوجھے دی باڑ دا وی احترام کیتا ونڄے تے پوری دنیا فتح کرݨا ٹُر پویڄے۔ تے قاسم ڄیہڑے آندے بلکہ اہویں بوٹا لینڊے، ایویں براہمن آباد دا ٹاکرہ, ملتان مندر اِچ کوئی قتلام نی کریندا خزانہ – خراج لیندے تے امان ݙیندے, اروڑ اِچ ایویں رانی دے آکھ تے امان تے ٻئے ڈِھڳ قصے۔
3- قاسم دی راݨی لاڈی نال (ہِک مسلم کمانڈر دی غیر مسلم راݨی نال) شادی کوں کوئی مندا نی ݙکھایا ویندا تے اے ڄاپدے ڄو سیاست اِچ ہر شے اخلاقی/غیر اخلاقی جائز اے ڄو عوام دی یاداشت کنہی ہوندی جلدی بُھل ویندی اے جیویں راڄہ ݙاہر دا بھیݨ نال پرنیچݨ دا قصہ اے.
4- چچ نامہ اِچ درج قاسم تے حجاج دے خطوط، او پوری پولیٹیکل ایڈوائزری دے طور تے کم کریندن ڄو کِتھاں مندر ڈھاوݨیں، کِتھاں مسیت بݨاوݨی اے، کِتھاں ڳاہل مُہاڑ کرݨی اے، کیویں ٹُرنے چلݨے۔ اے پوری راہ ݙکھلیندن۔
5- چچ، ݙاہر تے قاسم تریہیں دا سیاسی طریقہ کار ڄو کیویں ݙوجھیاں کوں نال جوڑنے۔
اڳونہی ڳاہل اے ہے ڄو اڄ ساڈے ڄتنے وی ٻیانیے ہِن او سارے کالونئیل تاریخ داناں ڊی لِکھی تریخ تے اُسرے ہوئین۔ ٻھاویں او کوڑا ریاستی ٻیانیہ ہووے, ہندو مسلم الگ قوم “سندھ کی بیٹی کی فریاد” تے بھاویں ڈوڄھا ڄو قاسم اِتھاں آ تباہی پھیر ڈِتی, مندر بھنس, جبری مذہبی تبدیلی, سیداں دا قتلام وغیرہ۔ چچ نامہ اِچ صرف ہِکو مذہبی تبدیلی ڊا کیس ملدے۔ ایندی وڄہ اکنامک وی ڈِسدی اے ڄو اُنہاں تے خراج لا پیسہ کٹھا تھیندا ہا ڈوڄھا قاسم ڊا آوݨ عرب سامراجیت ڊا ڊھارا ودھاوݨ ہئ نا کہ کوئی دین مذہب پاروں جہاد نتَاں اِتھاں تبلیغ ہووے ہا, اصل سندھ وڈا تڄارتی مرکز ہا تے دریا تے کڈوکݨی اکھ ہئ۔ سیاسی طاقت ایں راہیں ٹُردی اے ڄو اوندا فوجی طاقت تے سماجی ریتاں رواجاں نال کیا ڳانڈھا اے نا کہ شریعت نال۔اڳر کوئ ایہو ڄئیں پابندی لڳے ہا تاں ڄیویں تیرھویں صدی اِچ جیسلمیر ڊے نیڑے راہݨ آلا عبدالرحمن اپݨی نظم Samdesarasaka اِچ ملتان دا نقشہ پیش کریندے اوہیوں کنہا ہووے ہا۔۔ بِیا ایہ ڄو ہندو ایں سارے دور اِچ تنگ ریہہ ڳئین اے وی ہِک کالونئیل ایجنڈا ہائی۔
تاریخ فرشتہ او کتاب ایں جئیں دکن توں لندن توڑیں سفر کیتا تے مسلماناں ڊی انڈیا اِچ آون تے ایں پورے بیانیے کوں کالونئل تاریخ داناں ایندی بنیاد تے اُسارا۔ الیگزینڈر ڈاؤ ایسٹ انڈیا کمپنی دا ہِک ملازم ہوندے او ایندا خلاصہ ترجمہ کرنے تے اُتھائیں ہند اِچ اپݨا تسلط قائم کرݨ ت لوکاں کوں آپس اِچ بھنݨ کیتے پورا بیانیہ بݨیدے ڄو بھئی سندھ تے حملہ ای مسلماناں تے اسلام دا اِتھاں آوݨ ہئی(جِتھوں باب الاسلام آلا بیانیہ نِکلے)۔ نال اُو قابض تھئے ہِندو غلام بن ڳئے اُنہاں ڊی کوئ تریخ ڄاہ نینھے چھوڑی وغیرہ۔ اے سب اپݨا اسحقاق تے قبضے کوں ڄائز کر ݙکھاوݨ کیتے کیتا ڳیا ڄو اساں ای تُہاڈے مسیحا ہئیں۔
Dow تاریخِ فرشتہ دی چچ نامہ تے بنیاد بارے اشارے ݙیندے۔ کمپنی عہدیدار لوکاں دے دماغی دنیا کوں قابو کرن سانڳے ایندے اُتے تن ماݨ کریندن۔ سٻ توں پہلوں James McMurdo چچ نامہ تے کمینٹ کریندے تے ول Thomas Postans تے اوندے نال کم کریندا Richard Burton چچ نامہ دے کُڄھ حصے دا اپݨی تاریخیں تے سفر نامے اچ وٹاندرا(ترجمہ) کریندن۔ایں سارے مواد کوں کمپنی تریخ دان Mountstuart Elphinstone اپنی کتاب “ہسٹری آف انڈیا” اِچ استعمال کریندے۔ ول Henry Elliott اپݨی کتاب اِچ ایندا وݙا حصہ ترجمہ کریندے، جتھوں Vincent A.Smith تے Stanley Lane-Poole ڄئیں تریخ دان ویہویں صدی دے شروع اِچ انڈیا دی یونیورسل تاریخ لِکھݨ کیتے مواد ڳِھندن۔
اے سارے دے سارے کمپنی دے تے برطانوی پولیٹیکل ایجنٹ ہن۔ اِنہاں اپݨیاں لِکھتاں اِچ مسلماناں دے اِتھاں آوݨ کوں ایویں تروڑ مروڑ پیش کیتا ڄو دنیا دے ظالم ترین تے گھٹیا ترین مخلوق اے ہن۔ انہاں اِتھوں دی تریخ جھاہیں ہر شے مسخ کر چھوڑی تے نال اِتھوں دے تل وطنیاں کوں نوکر بݨا کھڑایا۔ کتاب اِچ منان صاحب اینڊا تفصیل نال جائزہ ڳھِدے ڄو کیویں کیویں تے کیا کیا اِنہاں بلنڈر مارے تے کیویں اوں وقت دے کٹھے رل مل راہندے وسدے جہان کوں فتح تے دھاڑیل بݨا ڈِکھلایا۔
ہُݨ ساڈے کیتے سوال اے ہے ڄو اے کِتاب کیویں انہاں ساریاں binaries توں نکل کیہ نواں ڈِسکورس بݨیدی اے۔ ہِک ڳھاٹا اے ہا کتاب ڄو سندھی کلچرل ریت اِچ ڄو ریت ٹُری آندی اے اوندا حوالہ کنہی ڄیویں آہدن ڄو راݨی لاݙی قاسم نال بِھڑی ہئ تے اوندی رَت ڄِتھاں وٹیڄی اتھوں کِھڑن آلی ٻوٹی کوں اڄ وی سہاڳݨ ڊی سُہاڳ رات سرہاݨے ہیٹھ رکھیندن ۔ نال سندھی نیشنلزم ڄِنہاں بنیاداں تے اُسریچے, ریاست کوں کاؤنٹر کرن کیتے متبادل بیانیہ ڄیہڑا جی- ایم سید ہوݨی بݨایا ڄیویں او سندھ ڄا سورما یا ڈوڄھیاں کتاباں اِچ واقعات دا ذکر کریندن او وی کتھائیں نا کِتھائیں کالونئیل بیانیئے تے اُسریا ہویا اے؟ نال ہی چچ دا وی راج اِچ آوݨ ڄیہڑے طریقے نال ہا، ایں حساب نال تاں ݙاہر وی صرف اوں مخصوص وقت دا ہیرو اے ڄیہڑے او اپݨی تل کیتے باہرلے نال بِھڑدے او ٻئی ڳاہل ڄو او آپ کیویں طاقت اِچ آیا۔ اڳر اساں ڈی-کالونائزیشن آلے پاسے ویندے سے تاں ساکوں ول اِنہاں بیانیاں تے وَل سوچݨا پوسی۔
“The Stories we tell have consequences”