مَیݙے ناول “ہَنگری ٹائیڈ” دے چھیکڑی سین وچ ہک “سائیکلون” پاݨی دی ٻہوں اُچی لہر بُھکلیندے جیندے کارݨ سارا “سُندرٻن” پاݨی وچ ٻݙ ویندے۔ ایں لہر نال اوں ناول دا ہک سنٹرل کیریکٹر کہیں ٻئے دی جان بچیندیں ہوئیں مَردے۔
اے سین لکھݨ میݙے کیتے ٻہوں اوکھا تے اَولا ہئی۔ اینکوں لکھݨ کیتے میکوں سمندری طوفان، سائیکلون تے سونامی جہیں آفتیں بارے ڈھڳ پڑھنا پئے ڳیا۔ جیویں جو ٻہوں واری فکشن لکھݨ دے پروسس وچ تھیندے، ایں ناول دے کیرکٹرز سائیکلون دے روپ وچ جیڑھی آفت بھوڳی ، او کجھ مدت پچھوں ہک ݙراکلا سچ بݨ کنیں اصل وچ سامہݨے آ ویندے۔
میݙ ا ناول “ہنگری ٹائیڈ” 2004ء دے گرمیں وچ چھپیا۔ ایندے کُجھ مہینے پچھوں، 25 دسمبر دی ہک رات میں کلکتے اپݨے گھر ہَم۔ سویل اٹھی کنیں جݙاں میں انٹرنیٹ کھولا تاں میکوں ڄاݨ پئی جو بحرالہند دے ہیٹھوں پیدا تھیوݨ آلے وݙے زلزلے نال ہک ٻہوں تباہ کن سونامی بݨے۔ ایندی ریکٹر سکیل اتے شدت 9.0 ہئی، ایندا ایپی سنٹر سَمارٹا دی اُبھی تے اِنڈیمان تے نِکوبار جزائر دی لمَی چنڈھ ہئی۔ توڑے جو اوں آفت نال تھیوݨ آلے نقصان دی اڄاں پوری ڄاݨ کاری نہی تھئی پر اوں ویلھے تائیں اے پتہ لڳ چکیا ہئی جو ایندے نال ٻہوں وݙی تعداد وچ لوک موئن۔
میکوں ایں خبر اندروں کنیں َہلا کنیں رکھ ݙتا: اپݨے ناول “ہنگری ٹائیڈ” کوں لَکھدیں ہوئیں جیڑھے امیجز میݙے چیتے چترے ہئین، او سونامی دی ٹیلی ویژن دی لائیو کوریج نال گݙ مݙ تھی میݙ ے چیتے کوں پکڑ ڳئے۔ ایندے نال میݙا چیتا چرخ تھی ڳیا تے میں کئی دیر تائیں کہیں شے بارے ودھ سوچݨ جوڳا نہ ریہم۔
کجھ ݙیہاڑے پچھوں میں ہک اخبار نال معاہدہ کیتم جو میں انڈیمان تے نیکوبارجزائر ونڄ کنیں سونامی دے اثرات بارے لکھساں۔ میݙا پیلھا سٹاپ انہیں جزیریں دے کیپیٹل شاہر “پورٹ بلئیر” ہئی جیڑھا جو آپ تاں وݙ ے نقصان کنیں بچیا ریہا پر اوں ویلھے “ریفوجیز” نال بھرا پیا ہئی۔ اے ہک وݙی گڑک کنارے ٻدھیا شاہر ہئی جیندے کارݨ سونامی کنیں ایندی بچت تھی ڳئی۔ اتھاں کجھ ݙیہاڑے گذارݨ پچھوں میں انڈین ائیرفورس دے جہاز اُتیں سوار تھیا جیڑھا جو نیکوبار دے کجھ سبھ کنوں ودھ متاثر جزیریں دو امدادی سامان گھن کنیں ویندا پیا ہئی۔
انڈیمان دے اُپٹھ، جیڑھا سمندر کنیں ابڑغتی اُچا تھیندے، نیکوبار جِھکے جزائر ہن۔ زلزلہ دے ایپی سنٹر دے ٻہوں نالوں ہووݨ پاروں اے سبھ توں ودھ متاثر تھئے ہئین۔ اِتھاں ٻہوں ساریاں آبادیاں بھوئیں برابر تھی چکیاں ہئین۔ میں سمندر کنارے ہک قصبے مَلاکا دا چکر لائیم جیڑھا جو پورا تباہ تھی چکیا ہئی۔ گھریں دے چھڑے فرش بچے پئے ہئین تے کتھائیں کتھائیں کندھیں دے اَیرے۔ اینویں ڄاپدا ہئی جیویں اے پوری جاہ کہیں اینجھے بم نال تباہ تھئی ہووے جیڑھا جووسوں کوں برباد کرݨ کیتے پریتی ڈیزائن کیتا ڳیا ہئی۔ ہک ٻہوں نویکلی تے عجیب شے میں اے وی ݙٹھی جو ایں ساری تباہی بربادی وچ ناریل دے وݨ ٻہوں آرام نال کہیں نقصان مُتوں سلامت کھڑے ہئین۔ سمندر کنیں آوݨ آلی ہیل وچ انہیں دے پتے جھومدے پئے ہئین۔
میں اپݨی نوٹ بک وچ لکھیا: “سارا نقصان سمندری پٹی دے اَدھے میل دے احاطے وچ محدود ہئی۔ جزیرے دے اَدھ وچ ہر شے پرسکون تے کہیں چمتکار وانگوں سوھݨی ݙسدی پئی ہئی۔ اتھاں اُچے گھاٹے پدوک وݨیں دے سوھݨے جَھنگ ہئین تے اُنہیں دے وچالے کتھائیں کتھائیں پدھری جاہ اتیں تَھمبیں نال اُسریاں جُھڳیاں ہئین۔ ایں ساری صورتحال دی ہک عجیب ڳالھ اے ہئی جو اوں جزیرے دے سبھ کنیں خوشحال تے امیر لوک سمندر دی اݨی اُتیں، بیچ کنارے رہندے پئے ہئین۔
اتھاں وسوں دی صورت کجھ ایں ہئی جو اوں جاہ دے آدی واسی لوک جزیرے دے آدھل وچ وَسدے پئے ہئین تے او سونامی دی تباہی کنیں بچے ریہہ ڳئے۔ جݙاں جو امیر تے پڑھے لکھے مڈؒل کلاس دے لوکیں دی اکثریت سمندرکنارے آباد ہئی۔ اوں جاہ اُتیں آباد تھیوݨ نال اُنہیں دے کہیں اینجھے ڳجھے وسواس دی ڄاݨ تھیندی ہئی جو ناممکنات کہیں حقیقی دنیا دی بجائے جیویں کوئی فینٹسی (خواب خیال) ہوون۔ ݙوجھے لفظیں وچ کہیں وݙے میٹروپولیٹن سنٹر کنیں ٻہوں پریں وَسدے ایں جزیرے وچ مڈل کلاس لائف سٹائل کہیں اینجھے بورژوازی جیوݨ دی سَک سَدھر نال اُسریا ہویا ہئی جیڑھا کہیں وکھرپ کوں نہی منیدا۔
اے ڳالھ وَدھ نشابر اوں جزیرے دی ائیر بیس کوں ڈیکھ کنیں تھیندی ہئی جتھاں میݙا جہاز لتھا ہئی۔ ایں بیس دا فنکشنل پارٹ جتھاں جہاز کھڑدے ہئین تے مشینری سٹور کیتی ویندی ہئی، او پاݨی کنیں پریں پچھوہیں جاہ ہئی جݙاں جو آبادی کیتے ݙو منزلہ مکان سمندر دے نالوں بیچ اتیں ناریل دے درختیں دے جھنڈ وچ اُسرے ہوئے ہئین۔ اتھاں وی ہمیش وانگ ملٹری رینک دے پروٹوکول کوں پوری سختی نال لاگو کیتا ڳیا ہئی: جیتلے وݙے افسر ہئین، اتلا ای انہیں دے گھر پاݨی دے ودھ کولہوں بݨے ہوئے ہئیں تاں جو او تے اُنہیں دی جھڳا سمندر کنارے تے سی ویوو دی وَدھ چَس چا سڳے۔ جݙاں سونامی ایں ائیر بیس نال ٹکرایا تاں ایندا ڈیزائن اینجھا ہئی جو تباہی دا رینک آرڈر بالکل اُپٹھ ہئی۔ کمانڈر دا گھر سبھ توں پیلھوں سونامی دی زد وچ آیا۔
سونامی دی ایں تباہی تے ایندے نال تھیوݨ آلے جانی نقصان دے المیہ کنیں ہٹ کنیں انہیں تباہ شدہ گھریں کوں ݙیکھ کنیں ہک ٻیا عجیب جیہاں احساس وی تھیندا ہئی۔ ائیر بیس دے ڈیزائن کنیں ہک اینجھی کاہلی دی نشاندھی تھیندی ہئی جیڑھی جو پاڳل پن ڄاپدی ہئی۔ ایں ائیر بیس دا ڈیزائن کہیں روایتی کھنڈی پنڈی عارضی انڈین آبادی وانگ نہی۔ اے بیس گورنمنٹ ایجنسی دی پاسیوں ڈایزئن تے کنسٹرکٹ تھئی ہوئی ہئی۔ ایں جاہ دی چوݨ تے منظوری موٹے دماغ آلے فوجی افسریں تے سرکاری انجئنیرز دی پاسیوں تھئی ہئی۔ اینویں ڄاپدا ہئی جو ریاست دی پاسیوں دنیا دی خاص ستریج دے بورژوازی خواب کوں پاڳل پُݨے دی حد تائیں اَپنایا ڳیا ہئی۔ میں سوچیم جو ایں جاہ دی پلاننگ کرݨ آلے بندیں کیتے دوزخ وچ ہک خاص جاہ رکھݨی چاہیدی ہے جنہیں کوں اپݨے چودھار دی ایتلی وی سنڄاݨ نہی۔
ٻہوں مدت پچھوں جݙاں میں نیویارک دے جان ایف کینیڈی ائیرپورٹ لَہندا پیا ہَم تاں میں جہاز دی کھڑکی کنیں ٻاہروں ݙٹھم تے “فارراک اَوے تے لانگ بیچ” اُتیں میݙی دید پئی جتھاں سمندر کنارے ہک گھاٹی آبادی وسدی پئی ہئی جیڑھی ایئرپورٹ کوں ایٹلانٹک سمندر کنیں نکھڑیندی ہئی۔ اُتوں کنیں ݙ یکھ کنیں اے صاف پتہ لڳدا ہئی جو لمبے اپارٹمنٹس بلاکس دیاں اے قطاراں اوں جاہ اُسریا ہوئین جیڑھی جو ہک ویلھے ہک سمندری ݙ ک ہئی تے کہیں وݙے طوفان ویلھے ٻیٹ دا کم کریندی ہئی (2012 دے ہَری کین ویلھے اوں دا اینجھا ای حشر تھیا)۔
ایں جاہ کوں ݙیکھ کنیں اے وی ڄاݨ تھیندی ہئی جو اتھاں کوئی خودرو آبادی نئیں تھئی۔ اِتھوں دے ڳلیں دی ڈیزائن تے جیومیٹری ݙ سیندی ہئی جو اے ریاست پاسیوں منظورشدہ آبادی ہے۔ اوں جاہ کوں ݙیکھ کنیں میکوں احساس تھئے جو نیکوبار جزیرے دی او ائیر بیس کئی ہک انج پنج مثال نہی۔ اوندے بلڈرز دنیا وچ لاگو گلوبل سٹینڈرڈز کنیں ہٹ کنیں کئی کم نہی کیتا۔ ایندے اُپٹھ اُنہیں یورپئین کالونئیلسٹ ریت اپنائی جنہیں بمبئی، مدراس، نیویارک، سنگاپور تے ہانگ کانگ جہیں سمندر کنارے آباد شاہر اُسارے ہئین۔ میکوں اے وی ڄاݨ تھئی جو میں جو کجھ نیکوبار جزیرے ݙٹھا ہئی او ہک اینجھے نمونے دی نکی جہیں مثال ہئی جیڑھا اَڄ پوری دنیا وچ لاگو ہے۔ ایندی بݨیاد ہک اینجھے کالونئیل ویژن اتیں اُسری کھڑی ہے جیڑھا پاݨی دے کولہوں وسوں کوں پاور، سیکورٹی، ماسٹری تے کنکوئیسٹ دی علامت سمجھیندے تے اَڄ اے پورے گلوب دی مڈل کلاس دے آئیڈیل لائف سٹائل دی بݨیاد ہے۔
کیا لوک ہمیش اینویں پاݨی کنارے رہوݨ پسند کریندے ہئین؟
بلکل نئیں۔ انسان دی ساری گُذری وہاݨی وچ لوک سمندر کنیں ہک خاص ݙر بھئو رکھدے ہئین۔ جݙاں او سمندر کنیں مچھی دے شکار یا تجارت دے روپ وچ اپݨی گذراݨ کریندے ہئین، تݙ اں وی او سمندر کنارے وݙیاں آبادیاں نَہن وَسیندے۔ یورپ دے سبھے وݙے شاہر جیویں جو لندن، ایمسٹرڈم، سٹاک ہام، لیزبن تے ہیم برگ کھلے سمندر کنیں کہیں کھاڑی یا ڈیلٹک دریا راہیں اپݨا بچاؤ رکھدے ہئین۔ ایہو معاملہ پراݨیں ایشیائی بندرگاہیں دا ہئی: کوچن، سُورت، تملک، ڈھاکا، ماروک ۔ یو، گونگشو، ہنگشو، تے ملاکا ایں حوالے نال کجھ نشابر مثالاں ہن۔ اینویں ڄاپدے جو ماڈرن دور کنیں پیلھوں اے ہک عام اصول ہئی جو سمندر دی اݨ ڄاتی کاوڑ۔ سونامی، طوفانی لہراں وغیرہ۔ کنیں بچاؤ دا کئی نہ کئی بندوبست ہووݨا چاہیدے۔ اے چیتاکاری سولہویں صدی پچھوں تھیوݨ آلی گلوبل یورپئین کھنڈار وچ کجھ مدت تائیں چلدی ریہی۔ اے چھڑا سَترہویں صدی پچھوں پوری دنیا وچ ننویں کالونئیل شاہر سمندر کنارے اُبھرݨ لڳے۔ ممبئی، چَنائی ، نیویارک تے چارلسٹن اوں ویلھے بݨائے ڳئے۔ اُنہوویں صدی وچ اینجھے شاہر وساوݨ دی ہک ٻئی ننویں لہر آئی جیندے کارݨ سنگاپور تے ہانگ کانگ اُسارے ڳئے۔ اے سارے شاہر کالونائزیشن دی پیداوار ہئین تے اَڄ اُنہیں دا شمار اینجھے شاہریں وچ تھیندے جیڑھے ” کلائی میٹ چینج۔ موسمیاتی وٹاندرے” پاروں سبھ کنیں ودھ خطرے وچ ہن۔
اے مشہور انڈین بنگالی انگلش ناولسٹ امیتابھ گھوش دی ننویں کتاب گریٹ ڈی رینجمنٹ اینڈ اَن تھینک ایبل” وچوں ہک نکے جہیں ٹوٹے دا سرائیکی ترجمہ ہے