اڄکل چدھاروں خواجہ صاحب دی روہی رنگ رنگیلڑی کوں گُل و گلزار بݨاون دیاں اُڈیلاں ہین۔ اے لکھت چولستان کوں ‘ویران’ ‘بیابان’ تے ‘پچھوندا’ ݙیکھݨ آلی اکھ تے سرسبزی و شادابی دے کالونئیل منترے کوں ولدا ݙیکھݨ دا آہر ہے.
پنجاب تیں اوندئیں وستئیں دی سدھی پدھری تھئ بھوئیں تے اوندے اُتے ݙسدی اݨ-کُھٹ ساول تے زراعت تاریخ اچ بطور کالنوئیل پراجیکٹ سامݨے آندن۔ انہیں گرینڈ سکیمز تےساول دے اولے اچ تاریخی جبر، ݙݙھپ تے دروہ ہین جنہاں قابل حکمرانی ‘سکونتی ثقافتیں’ بݨاوݨ کیتے دریا تے باریں وچ مال ڈھگی نال وسدے، چھیڑو چھیڑ چھڑیندے، کھاوݨ جوگی رڑھ وہی کریندے، جیوݨ راند رسیندے لوکیں کوں بے تڑ کیتا تے مقامی ایکولوجی کوں تباہ کیتا۔
نیلادری بھٹیاچاریا دی کتاب ‘دی گریٹ اگریرئین کنکوئسٹ’ ‘علمی’ تشدد دے کھوپے لہیندے ہوئے ݙس ݙیندی ہے جو پنجاب دا، زراعت تے ساول نال رچیا مُکھ مُہاندرہ، لینڈ سرویز اتیں اوں کینال کالونئزیشن دا نتیجہ ہےجئیں اوں ویلے ݙرے دبے ہوئے مال ݙھگی نال ٹُردے وسدے لوکیں کوں مشرقی پنجاب کول اتھاں آباد تھئے ‘کسان’ دے آمݨے سامݨے آݨ کھڑایا ہا۔ اوندے مطابق زراعت تیں ساول کاری مقامی ایکالوجی/ماحولیات کوں کالونائز کرݨ کیتے بنیادی ہتھیار ثابت تھئ، جئیں مقامی جیا جون تے راہوݨ جیوݨ دے سب ڈھنگ رنگ تے مقامی ریتاں کوں مار مُکا سٹا۔
لینڈ سروے، مستقل نہراں، پاݨی تے کنٹرول __ اے سبھے کالونئیل پنجاب دی اُساری دے ایرے ہین، جیڑھے مقامی بقا دے تسلسل تے رندے پھیر کیں ہی کھٹئے ڳئے۔ انگریزیں اتھوں دی ایکالوجی کوں ولدا لکھا، ‘پیداواری’ بقابلہ ‘پسماندہ’ دی سفاکانہ ونڈ، زراعت آلیں کوں مال ݙھگی چراگاہیں آلئیں تے مقیم رہائشی کوں خانہ بدوش دے خلاف کھڑا کر ݙتا۔ ترقی دے ویس وچ اے دھرتی نال تل وطنی دی وراگی دا منڈھ ہئ۔
زرعی مفاد اتیں مال ݙنگر تے چُھڑواگی ریت وچالے ایہو منݙھلا تضاد پنجاب تے پورے لمے-ایشیا وچ زرعی ترقی دی تاریخ ݙسیندے۔ ساول-کاری/گرین دی اپݨے اندروں قبضہ گیری نو آبادیات دی اے ݙات جتھاں جتھاں نافذ تھئ اُتھائیں لوک بے سئیتے تھئین۔
‘زرعی انقلاب’ جیکوں زرعی پیداوار اچ معجزاتی ودھارے بطور پیش کیتا ویندے، ایں معجزاتی انقلاب پچھوں لُکیل، سماجی تے ماحولیاتی زیاں ہے۔ ایہ زیاں ثقافتی تے سماجی ترُوڑ پھروڑ، مرکزیت پسند ریاست تے ادھ موئے کساناں دے وچالے چھک تاݨ دی شکل اچ ݙسدی ہے۔ اپݨے پاڑیں اچ، زرعی انقلاب ہک ایجھیں مرکزیت پسند ماڈل دا مُنڈھ بدھیا، جیندے نال پاݨی دی ونڈ، زرعی پالیسیاں، سبسڈیاں، تے سپرے کھادوں دئیاں قیمتاں مرکزی ریاست دے کنٹرول اچ آ ڳئے ، جئیں مقامی رڑھ وہی دی ہر شکل کوں پاسے تے دھک ݙتا تے ریتی تل وطنی علم دی ونکئیں کوں پچھوندا سٹیا۔
سندھو، جیندے نال روح دا رلواں سانگا ہا تے جوڑ جوڑیندا ہا، ہݨ جھیڑے دا پِڑ بݨ ڳئے، جیندے پاݨیاں تے میگا ڈیمز تے ہکو سنویں فصلیں دی کاشتکاری دے منصوبیاں نال سَندھاں لائے ڳئین۔ ایہو پنجاب تے سندھ وچالے پاݨی دے وسائل بارے قومی تے سیاسی چھک تاݨ دا منڈھ ہے۔ ملکی پالیساں وچ ‘فوڈ سکیورٹی’ کوں ہمیش علاقے دے ماحولیاتی حد بنیں توں ودھیک اُتم اہمیت ݙتی ڳئ ۔ جبکہ ایں سبھو کجھ دے وچ، مقامی پاݨی ونڈݨ دی ریتاں تے ون پونیاں فصلاں دی ساکھ سلامت نی ریہہ گئ۔
ایہ ماحولیاتی ترُٹ بھنج دی ݙکھالی قومی تے سیاسی ونڈ وچ ݙسدی ہے۔ سندھی تحریکاں پاݨی دی گھٹکی کوں وسیع تر محرومیاں نال جڑیندن تے پنجاب دے ݙڈھپ کوں ثقافتی بقا کیتے خطرہ سمجھدن۔ ݙوجھے پاسے، پنجاب، اپݨی ریاستی چھترچھایا نال انہیں دعوئیں کوں سروں منݨ کوں وی تیار کنہی۔ نتیجہ اتبار تے اعتماد دے گھٹکی دا ہک چکر ویو اے، جیہڑا تحریکیں (جیویں سندھ دی ڈیم مخالف تے ہݨ نہر مخالف تحریکاں) وچ ظاہر تھیندے تے مرکز کن واندی سیاست دی تݙ بدھیندے۔
زرعی انقلاب دا مقصد کݙاہیں وی بکھیاں کوں رڄ کھواوݨ نہی۔ایندا ارتھ فطرت، ساݙے جسمیں تے ساݙے علم تے قبضہ ہا۔ ایں ون پون دی رنگا رنگی (ڈائورسٹی کوں ہکو سنویں(یونیفارم ٹی)، تݙ کوں کمزوری، تے آپتی رسدی راند کوں استحصال وچ وٹا ݙتا۔ کیمیائی کھادوں نال مٹی زہریلی تھئ تے اپݨا زہر گھٹدے پاݨی دے ذخیریاں وچ سٹیندی ویندی ہے ۔ دریا، جیکوں کنکریٹ نال جکڑیا ڳئیا، ہݨ ڈیلٹائی ثقافتاں دے گاوݨ نی گاندا تے اٹھیں دے جتوال، مال پہارو دے چھیڑو، مال ڈھگی نال جیوݨ راند رساوݨ والے، جنہاں دے وݙکے صحرا دی تال کوں اشلوکیں وانکگ پڑھدے ہن، او ہݨ “پسماندہ” آکھے ویندن، انہاں دی تل وطنی دناوت کوں بھیڑا بݨا ݙتا ڳئے، تے انہاں دیاں زمیناں کارپوریٹ منافع خوری کیتے گھیر گھدے ڳئین۔
ایں سب دے بھوگ ساݙی اکھیں اڳوں ہین۔ 2022 دے سیلاب، جنہاں سی آر بی سی تے ایل بی او ڈی کوں تروڑ بُھکایا، اے کوئ قدرتی آفتاں کنہا ہن — ایہ ماحولیاتی بغاوت ہئی، بھوئیں دا انجینئرڈ غرور کوں ٹھوکواں ولدا ہئی۔ سندھ تے پنجاب وچالے اے چھک تاݨ صرف سیاست نئیں؛ ایہہ رُسے ہوئے دریا دی چیک ہے جیندی کھل کوں گھن کھادے، انہاں ثقافتاں دی دھاڑ ہے جیہڑیاں اپݨے جیوݨ دیاں رگاں نالوں کٹڄ ڳئین۔ اتیں ہݨ، یار ملاوڑی روہی، جیہڑے کݙاہیں خواجہ فرید دی شاعری وچ اپݨی جیوݨ راند، ٹوبھے تاݙیاں، لسی ڳابھیاں اتیں اوندے پورے جڳ جہان دی ݙس ݙیندی ہئی، اوندے اوندے اتیں چڑائ دی تیاری ہے، ایندے مال ڈھنگورے اتیں تل وطنی لوکی سب ‘کلائمیٹ رفیجویز’ بݨدے ݙسدن ، تے انہاں دی بھوئیں کارپوریٹ جاگیریں وچ وٹیندی ݙسدی ہے۔
ایہ زراعت نی؛ اے دھرتی ، چیتیں تے اوندے وچ وسدی صدئیں دی یاداشت دے خلاف جنگ ہے۔ “گرین پاکستان انیشیٹو” دے تحت کارپوریٹ فارمنگ ہک نواں بہروپ ہے، نوآبادیاتی کھیݙ دا ہک ٻیا دور جیہڑا ‘گرین’ اصلاحات دی اڄ دی سیکسی ٻولی وچ لپیٹ کیں ورتیا ویندا پئے۔ ایہ زرعی انقلاب دے اُتوں تے تلویں تے کنٹرول، ماحولیاتی اندھپ تے فطرت دے حد ٻنیاں کوں منے متوں بے مُہابا ترقی دے وہم دے اوں بھؤدار نمونے تے چلدا پئے۔ پر جتھاں زرعی انقلاب ڈیمز تے ہکو سنویں فصلیں دی کاشتکاری دے ذریعے دریا ئ ثقافتاں کوں پارہ پارہ کیتے، اتھائیں کارپوریٹ فارمنگ وی اڄ “جدت کاری” دی ڳالھ کریندی ہے جبکہ ایندے نال صدئیں دے مال ݙھڳی پال لوکیں دی جیوݨ راند تے ریت پریت مریندی مکیندیپئ ہے، اے “پیداواریت” دا دعویٰ کریندی ہے جݙاں جو تسی روہی دے آخری قطرے وی کھسیندے پئین ۔ کارپوریٹ فارم، اپݨی اݨ مک تس دے نال، خوراک کوں وی وپار دی شئے اچ وٹا تے مقامی ثقافت دا مار مکیوا کر کئیں غریبیں دے نئین بلکہ گلف دئیں مارکیٹیں دے ݙھݙ بھریندے پئین۔
ایہ ماڈل دی اصل قیمت دا اندازہ مردے سُکدے دریاواں، قرضے وات کساناں، تے انہاں دریائ زرعی ثقافتاں دی مُکݨ دی صورت اچ لایا ونڄ سڳیندے جیہڑے کݙاہیں اپݨے چار چؤدھار دے ماحولیاتی نظام دی ڄاݨ سنڄاݨ تے آپتی جڑت وچ بݨدے اسردے ہین۔
ریاستی طاقتاں تے انہاں دے استحصالی لاجک دا ‘سرسبز’ نظریہ ہݨ ݙیݨ بݨ سامݨے آندا پئے — چولستان دا کارپوریٹ زمینی قبضہ، جتھاں لکھاں ایکڑ زمین ایگری کارپوریٹ ‘شاہی’ کوں دان تھی ڳئی ہے۔ صدیں دی دی تل وطنی لوک دناوت کوں ولدا مکایا ویندا پئے تے لوکیں دا بے تڑ تھیوݨ ݙسدا پئے۔
پکھی واس، چھیڑو، مال ݙھڳی پال تے تل وطنی لوک برادریاں جیڑھے کئ نسلیں توں چولستان دے خشک ماحول دے نال آپ کوں ڈھال چُکے ہن، ہݨ “جدت کاری” تے “ترقی” دے ناں تے زبردستی بے تڑ تے بے سئیت کیتے ویندے پئین۔ انہاں دے چراگاہیں— جیہڑے کݙاہیں صحرائی ماحولیات دے ݙونگھی پرکھ سنجاݨ نال سیراب تھیندے ہن — دی ہکو سنوین فصلیں دے میدانیں وچ وٹاند تھیسی، انہاں دے دریا، پاݨی دے ٹوبھے تے ݙوجھے ذرائع جیہڑا پہلے ہی نہری نظام کھس ُچکے، ہݨ کارپوریٹ فارماں دی اݨ مُک لالچ واتوں ٻیا موڑ ݙتے ویسن۔ ریاست، پرائیویٹ سرمائے دے نال رل تے، چھڑا بھوئیں تے قبضہ نی کریندی پئی؛ ایہ ہک جیوڻ راند مُکیندی پئ ہے، مال ݙھڳی آلے خود کفیل لوکیں کوں بے زمین مزدوریں تے ماحولیاتی پناہ گیرین وچ وٹیندی پئے ہے۔
ایہ ایجنڈا ‘ترقی’ دا نئیں؛ ایہ کارپوریٹ طاقت، ریاستی جبر، تے فوجی کنٹرول دا ہک پرتشدد سنگم ہے، جیہڑا لوکیں تے انہاں دی زمین دے مُہابے ودھ کول ودھ منافع پٹݨ کیتے ڈیزائن کیتا ڳئے۔ وسیع اراضی کوں کارپوریٹ اشرافیہ دے حوالے کر کیں، ریاست نکونہیں کساناں دی بے دخلی کوں ودھیندی، مادی تے روحانی طور بے پاڑا کریندی، محرومی تے ودھیک بے اختیاری کوں جنم ݙیندی، خوراک دی خودمختاری کوں ختم کریندی، تے پہلے ہی گھٹ تھیندے پاݨی دے وسائل تے ٻیا پریشر ݙیندی پئے ہے۔
ایہ ماحولیاتی نسل کشی ہے — ہک ایجھان نظام جتھاں طاقتور ہک زخمی بھوئیں دی لاش تے مال مݙی کھٹیندن جݙاں جوغریب ایندے دھوڑ وچ گھٹ گھٹ نا مرݨ جوگا رہندے نا جیوݨ جوگا۔ ایہ اوہو منطق ہے جئیں لوک دناوت علم کوں “بوسیدہ” قرار ݙتا، دریاواں کوں پائپ لائناں وچ وٹایا، تے جنگلاں کوں اسپریڈشیٹاں تے وچھایا۔ اتیں تمام استحصالی راجیں وانگ، ایہ اپݨے اپݨے خاتمے دے بیج آپ پوریندا پئے۔ صحرا، صابر تے بے رحم، اپݨا حساب کتاب کریسی۔
ہک ٻیا راہ ہے — جیہڑا بھوئیں دی ڳالھ سݨدے، جیہڑا چھیڑو، کسان، تے ماہی گیر دی دانش دا عزت بھرم رکھدے۔ ایہ راہ اݨ کُھٹ ترقی دے بُھلیکے دے ترٹݨ، پاݨی کوں ایندے راہ رستیاں تے ولدا واہوݨ ݙیوݨ دے نال ایں دھیان وچوں شروع تھیندے، جو خوراک دی خودمختاری دا اندازہ فی ایکڑ پیداوار توں نی بلکہ انہاں لوکیں دی عزت نال تھیندے جیہڑے بیج رکھیندن تے فصلیں چیندن ۔ جے اساں واپس نہ مڑے، تاں پر وحشت سنجڑی روہی پچھے سنڄ کر ݙکھیسی — ایں پاروں نئیں جو ایہ ظالم ہے، بھل ایں پاروں جو اساں ایہ بھُل ڳئے ہیں جو ایندے نال ڳانڈھا کیویں جوڑیا ویندے۔
ایہ تہذیبی چوݨ ہے: یا تاں اساں بھوئیں دے کھسکار تے کن ݙیووں، یا وت اپݨی ہی خود پسندی دی ریت وچ ہک کھنڈر بݨ ویسوں۔
پر وحشت سنجڑی روہی
اے دیوانی دل موہی