افواہ تے حقیقت” دی ہک ݙونگھی پڑھت
(شاکا سانگھڑی)
” پچھلے ہک سال دا فوجی دور آزاد عدلیہ کوں غلام بݨاوݨ تے جالندھری جنتا تے جالندھری عدلیہ وچالے پلیت سمٻندھ دی شرمناک کہاݨی سݨیندے۔ “
” فوجی عدالتیں دے بھیس وچ پاکستان پیپلز پارٹی دی ساری قیادت کوں برباد کرݨ دی کوشش کیتی ویندی پئی اے۔ ایں ݙر بھئو تے دھشت دا نشانہ کوئی ٻئی پارٹی نئیں۔ اینکوں جالندھری جنتا سٹائل انصاف آکھا ویندے “
” اے ہک ٻہوں وݙا تاریخی المیہ ہوسی جے سپریم کورٹ دے پنجابی جج اوں شخص کوں مار ݙیندن جئیں انہیں کوں سِکھیں کنیں بچائے، او سکھ جنہیں جالندھر وچ انہیں دا قتل عام کیتا، انہیں دی تریمتیں دی بے عزتی کیتی۔
(ذوالفقار علی بھٹو، افواہ اور حقیقت)
ذوالفقار علی بھٹو اے کتاب “افواہ تے حقیقت” 1978 دے وچالے اوں ویلھے جیل دی کال کوٹھڑی وچ لکھی جݙاں اونکوں لہور ہائی کورٹ دی پاسیوں موت دی سزا ٻُل چکی ہئی۔ اوھو لہور ہائی کورٹ جیندی سربراہی اوں ویلھے جالندھر دا ہک پنجابی مہاجر مولوی مشتاق کریندا پیا ہئی۔ اوں مولوی مشتاق دا جالندھر دے ٻئے پنجابی مہاجر جنرل تے مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر ضیا نال سمٻندھ ہئی۔ جݙاں جو ذوالفقار علی بھٹو دی پھاہی دے خلاف اپیل سپریم کورٹ دا او بنچ کریندا پیا ہئی جیندا سربراہ جالندھر دا ہک ٻیا پنجابی مہاجر چیف جسٹس انوار الحق ہئی، جئیں اڳوں ونڄ ذولفقار علی بھٹو دی پھاہی دی سزا برقرار رکھی۔
اے کتاب پڑھدیں ہوئیں میݙے کیتے حیرت دی ڳالھ ذوالفقار علی بھٹو دی پاسیوں درجناں واری “جالندھری جنتا”، “جالندھری عدلیہ” تے ” جالندھری انصاف” جہیں شبدیں دا ورتارا ہئی۔ کوئی آکھ سڳدے جو ایں شبد دے ورتارے پچھوں اے “اتفاق ” ہئی جو ضیاالحق جالندھری ہئی، چیف جسٹس لہور ہائی کورٹ مولوی مشتاق جالندھری ہئی، چیف جسٹس سپریم کورٹ جالندھری ہئی۔ پر کوئی وی “اتفاق” کہیں خلا کنیں نئیں پیدا تھیندا، اوندی کوئی نہ کوئی “زمینی حقیقت” بݨدی اے، اوندے پچھوں وی کوئی کارݨ ہوندن۔
ذوالفقار علی بھٹو ہک منجھا ہویا ڈپلومیٹ ہئی، جغرافیہ، تاریخ، کلچر تے سیاست دی ݙونگھی ڄاݨ کاری رکھدا ہئی۔ اونکوں شبدیں دے ورتارے دی ݙونگھی سمجھ ٻوجھ ہئی۔ او ڄاݨدا ہئی جو شبدیں دا تاریخی تے استعاراتی پچھوکڑ ہوندے۔ اے نئیں تھی سڳدا جو اوں کہیں “چک پک” وچ شبد “جالندھر” تے “جالندھری” دا ساندھو راند ورتارا کیتا ہووے۔
جے جالندھر کوں ہک تاریخی استعارہ وانگ ݙٹھا ونڄے تاں اے انڈین (ایسٹ) پنجاب دے ماجھی ٻولی دے اوں ریجن دی نمائندگی کریندے جیندے وچ موجودہ انڈین پنجاب دے جالندھر، امرتسر، ہوشیار پور، فیروز پور، لدھیانہ تے گورداسپور دے ضلعے آندن۔
اے ریجن مہاجرت در مہاجرت پاروں “دھرم دین” دا ہک وݙا ڳڑدھال ریہہ ڳئے۔ ایہو ریجن ہے جتھاں سلطنت دہلی کنیں گھن مغل بادشاہت تائیں سنٹرل ایشا تے افغانستان پاسیوں آئے مسلمان حملہ آوریں دی ہک وݙی آباد کاری تھئی ہے۔ ایں ٻاہرلے مسلمان حملہ آوریں دی آبادکاری پچھوں کئی کارݨ ہئی۔
ہک تاں اے “ایمپرئیل سنٹر” دلی دے ودھیک کولہوں ہئی۔ مسلم ایمپائر کیتے ایں ریجن کوں کنٹرول کرݨ ٻہوں ضروری ہئی۔ وت ایں ریجن وچ وادی سندھ دی ہیٹھلی وَسوں دے مقابلے وچ پاݨی تے مینہہ ودھیک تھیندے ہئین تے اِتھوں رڑھ راہی نال آمدݨ ڈھڳ ہئی۔ اے ریجن گنگا وادی دی فرنٹئیر بݨدا ہئی جتھاں قدیمی ہندو مت اپݨے آپ کوں قائم رکھیا۔ ایہو ریجن ہے جتھاں سکھ مت دا ڄم پل تھیا۔ اے کوئی اچنبھے دی ڳالھ نئیں جومغل ایمپائر دے چھیکڑی پیریڈ وچ پوری ہک صدی اے ریجن اپݨے ایں پچھوکڑ پاروں “طوائف الملوکی” دا شکار ریہا۔ ہک پاسیوں مغل دربار دے بچے کھچے منصب دار تے امیر ایں ریجن کوں ہتھیکا رکھݨ چاہندے ہئین تاں ٻئی پاسیوں سکھ مسلئین دے روپ وچ مقامی مزاحمت تھیندی ہئی۔ ایندے نال نال اے ریجن احمد شاہ ابدالی دی افغان فوج دی مار دھاڑ دا مرکز ریہا۔ ایندے مقابلے وچ مغل ایمپائر دے مکیوے پچھوں سندھ، سرائیکی وسیب تے بلوچستان وچ تکھیں تکھیں مقامی ریاستاں بݨ ڳیاں تے اتھاں ہک رڑھ راہی تے آبپاشی وچ ودھارا تھیا۔
ایں ریجن وچ وسائل دی کھس کھوہ تے دین دھرم دی مار دھاڑ دا ثبوت مغل، سنٹرل ایشئین تے افغان مسلمان مہاجر آبادکاریں دی سکھیں نال ہک دریگھی لڑائی ہے۔ گرو ارجن تے گرو گوبند دے قتل ایں ریجن دے اتہاس دا ہک کالا پناں ہن۔ ایہو ریجن ہے جتھوں شیخ احمد سر ہندی (مجدد الف ثانی ) مذہبی انتہا پسندی تے عدم برداشت دا پرچار کیتا۔ گرو ارجن کوں “امامِ کافر” آکھیا۔ ایہو ریجن ہے جتھاں گرو گوبند دے ݙو چھوٹے پتریں کوں کندھ وچ جیندا سلہاڑ ݙتا۔ ایہو ریجن ہے جتھاں بندہ بہادر۔ سکھیں دا لیڈر” شیخ احمد سر ہندی دے مقبرے کوں انتقام تے کاوڑ وچ تاراج کیتا۔ ایہو ریجن ہے جتھاں آدینہ بیگ جہیں کرداریں دا ڄم پل تھیا۔
برٹش کالونئیل ایمپائر ویلھے ایں ریجن دی “لینگوئسٹک پالیٹکس” ہک ننواں مذہبی رنگ گیدھا۔ ایں ریجن دے مسلمانیں اردو کوں اپݨی قومی زبان بݨایا، سکھیں پنجابی دی راہ پکڑی تے ہندی بھاشا ہندویں دی قومی زبان بݨ ڳئی۔
ایہو ریجن ہے جئیں پچھلے ہک سو سال وچ ٻہوں وݙے ” پاپولیش ٹرانسفر” وچوں گذرے۔ پیلھوں کینال کالونائزیشن دی صورت وچ ایں ریجن کنیں ٻہوں وݙی آبادی ویسٹ پنجاب تے سرائیکی وسیب دو ہجرت کیتی۔ وت 1947 وچ ہندوستان دے ونڈارے پچھوں ایں ریجن دی ساری مسلمان آبادی پاکستانی پنجاب آڳئی۔ ہیٹھوں ݙتے پاپولیشن ڈیٹا کنیں ڄاݨ کاری تھی سڳدی اے جو کیویں ایں ریجن دی ساری مسلمان آبادی 1947 وچ پاکستان ویسٹ تے سنٹرل پنجاب آڳئی۔
اردو ٻولݨ آلیں مہاجریں نال مل کنیں پنجابی مہاجریں پاکستان کوں ہک مذہبی ریاست بݨاوݨ دا ایجنڈہ چا گیدھا۔ جنرل ضیاالحق ایں ایجنڈے دی تجسیم ہئی۔ ایہو ایجنڈہ جاتی عمراہ دے شریفیں دا ہے، ایہو ایجنڈہ وستی دانشمنداں دے عمران خان دا ہے۔
جے ڳالھ کوں پدھرا کریجے تاں جالندھر ہک تاریخی استعارہ ہے ایں ماجھی ٻولی دے اوں ریجن دا جتھاں دین دھرم دے ڳڑدھال ہن، آبادیں دے وݙے تبادلے تے مہاجرت دا عمل ہے، امپیرئیل پاور پالیٹکس دا تشدد ہے۔ اے سارے فیکٹرز مل کنیں ہک اینجھے مہاجر پنجابی نیشنلزم دی اساری کریندن جیندا ہک وݙا ڳݨ “کیموفلاج” ہے۔ اسلام دے ناں تے کیموفلاج، قومی زبان اردو دے ناں تے کیموفلاج، سیکورٹی دے ناں تے کیموفلاج۔ جیویں ہر “کیموفلاج” پچھوں بھید بھاؤ ہوندن، لک چھپ ہوندی اے تے آپت دی ݙونگھی سانجھ ہوندی ہے، او ایں کیس وچ وی ملدی ہے۔
ذوالفقار علی بھٹو ریاست دے ایں “ڈیپ پاور سٹرکچر” دے ڄاݨوں سنڄاݨوں ہئین تے انہیں “جالندھر” دی شبدالی سانگے اشاراتی تے استعاراتی انداز وچ ایں “کیموفلاج” کوں پدھرا کرݨ دا ترلا کیتے۔