کئی وجوہات کنیں برٹش کالونئیلزم دوران اڄوکے سرائیکی وسیب وچ اجتماعی سُنڄاݨ دی تحریک دی لوڑھ یا حالات پیدا نہ تھئے۔ ایں صورتحال دی ہک جھلکی لسانی ہکڑپ (linguistic uniformity) دے تصور دے نہ ہووݨ وچ نِظردی ہے۔ ہکی ٻولی کیتے انجو انج علاقیں وچ کئی ناں ورتے ویندے ہئین۔ سرائیکی دے ہکے ناں دا تمام علاقیں دے لوکیں دی پاسوں قبول کرݨ کہیں معجزے کنیں گھٹ نَہی۔ سرائیکی دے ناں دی قبولیت وکھری سُنڄاݨ دی تحریک کیتے میدان تیار کیتا اتے ایندے نال سرائیکی خطہ دے سرحدیں دی وی حد بندی تھئی۔ سرائیکی دی اصطلاح پنجاب دے مقابلے وچ پورے علاقے وچ مقبول عام تھئی۔
سرائیکی دی اے اصطلاح کݙاں اتے کیویں گھڑی ڳئی اتے ایں پوری کامیاب سکیم کوں تیار کرݨ دے پچھوں کیندا ہتھ ہئی؟ اے کُجھ اینجھے سوال ہن جنہیں اُتے پیلہے وی زورو شور نال ڳالھ مُہاڑ تھیندی ریہی ہے اتے اِنہیں سوالیں دے جواب دی اڄ وی لوڑھ ہے۔
ہک اردو روزنامہ دے خصوصی ایڈیشن کوں انٹرویو ݙیندے ہوئیں سرائیکی دے ہک اڳواݨ مہر عبدالحق آکھیا جو اُوں ایں ٻولی کیتے “سرائیکی” دا ناں ملتان وچ 1962 وچ تھیوݨ آلی ہک میٹنگ وچ تجویز کیتا اتے اینکوں منظور کروایا (مہر عبدالحق 1987)۔ ایں دعوے کوں ریاض انور اوں روزنامہ وچ ہک وضاحتی نوٹ لکھ کنیں فوری مُسترد کیتا۔
اوں اُلٹا دعویٰ کیتا جو سرائیکی ٻولی دی آزاد حیثیت اتے انج خطہ دا سوال اوں رائٹرز گلڈ دی 1960 دے ݙہاکے وچ تھیوݨ آلی ہک میٹنگ وچ چاتا۔ اوندے مطابق ایں ٻولی دے انجو انج ناویں دی وجہ توں اونکوں ݙوجھے لکھاریں اڳوں اپݨی ڳالھ کرݨ وچ پریشانی تھیندی ہئی۔ ایں مسئلے دے حل کیتے اوں کم کرݨ شروع کیتا اتے سرائیکی دے ناں کوں ملتان اتے بہاولپور دے حلقیں کنیں 1966 وچ ہک سپیشل میٹنگ سݙ کنیں منظور کروایا۔ اوندے بیان موجب مہر عبدالحق وی اوں میٹنگ وچ شریک ہئی۔ سرائیکی دا اے ناں وت ہَولیں ہَولیں لکھت وچ آوݨ لڳ پیا اتے ایندی مشہوری تھی ڳئی۔
کُجھ عرصہ تائیں ایں طرانح دا جھیڑا بہاولپور دی پاسوں وی لایا ڳیا۔ سرائیکی دا ناں گھڑن یا مقبول کرݨ کیتے بہاولپور دی پاسوں کریڈٹ گھنݨ کیتے صدیق طاہر (طاہر1990: صفحہ نمبر 39-45) اتے سیٹھ عبیدرالرحمٰن وی ہک ٻئے نال اوں روزنامہ دے سپیشل ایڈیشن وچ اختلاف کریندے ݙسدن۔ صدیق طاہر مطابق اے 1964 وچ بݨن آلی سرائیکی ادبی مجلس ہئی جئیں ایں ناں کوں گھڑیا اتے مقبول کیتا۔ جݙاں جو سیٹھ عبید الرحمٰن آہدن جو اُنہیں دے حلقے اے ناں گھڑیا پر آمرانہ حکومت دے ݙر دی وجہ توں ایں ڳالھ کوں ریکارڈ تے نہ گھن آئے۔ میگزین “اختر” دے ہک اداریہ وچ اے۔ کے۔ بلوچ دی پاسوں ریاض انور دے دعویٰ دا بالواسظہ تصدیق تھیندی ہے۔
میڈی آپݨی پرکھ پرچول نال کُجھ اینجھے شواہد مِلدن جیڑھے ایں حوالے نال میر حسان الحیدری دے کردار دی تصدیق کریندن (ݙیکھو شیکل 1977، صفحہ 391)۔ جیویں جوہک انٹرویو وچ غضنفر مہدی آہدن ڄو
” اے حیدری صاحب ہئین جنہیں 1960 وچ سرائیکی دے لفظ کوں ‘آستانہ ذکریا’ وچ ورتیا۔ جݙاں جو کریم تونسوی ایں تحریک دے سرگرمیں کوں پیلہے پہل سِتریا”۔
میر حسان الحیدری دے آپݨے سپوت جاوید چانڈیو، جیڑھے جو اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور وچ سرائیکی زبان دے پروفیسر ہن، اُنہیں ہک انٹرویو وچ آکھیا:
“حیدری ایں ٻولی دا سرائیکی ناں رکھیا اتے ایں کیتے تݨ مار شروع کیتی۔ جیویں جو او ملتان اتے سرائیکی وسیب کنیں پچھلے تریہہ ورہیں کنیں ٻاہروں رہندن تاں ݙوجھے لوک جو دعویٰ کرن، او آزاد ہن”۔
حسان الحیدری دے ایں کردار دے حوالے نال میکوں پنج ڈاکومنٹس مِلن جنہیں وچوں ہک چھپیا ہوئیا ہے جݙاں جو چارذاتی دستخط سمیت ہتھ نال لکھے ہوئے ہَن۔ انہیں ݙاکومنٹس کوں میں حیدری۔1، حیدری 2، حیدری۔ 3، حیدری۔ 4، اتے حیدری۔ 5 دا ںاں ݙتے (حیدری 1961-62)۔
حیدری۔ 1 ہتھ نال لکھی ہوئی ہک میٹنگ دی رپورٹ ہے جیندے وچ رشید طالوت، طاہر غھنی، شبیر حسن اختر اتے ٻئے کئی لوک شامل ہئین۔ رپورٹ دے مطابق اوں میٹنگ وچ اے فیصلہ تھیا جو سرائیکی اکیڈیمی ملتان دے ناں نال ہک تنظیم بݨائی ویسی۔ جݙاں جو ایں رپورٹ نال اڳلے ݙینہہ دے اخبار دے ݙو تراشے وی ڳنڈھے ہوئے ہئین۔ ایں ڈاکومنٹ دا اردو وچ لکھیا ہوئیا پیلھا پیراگراف اے ہے:
“آج مورخہ 6 اپریل 1962 کو کاشانہ حیدری (خدیجہ منزل) دولت گیٹ رہائش گاہِ خاکسار میر حسان الحیدری سُہروردی پر سرائیکی (ملتانی) کے شیدائین کا ایک اجلاس ہوا”
ایں ڈاکومنٹ وچ تنظیم دے مقاصد دے علاوہ حسان الحیدری دی پاسوں اے دلیل ݙتی ڳئی جو سندھ وچ ایں ٻولی کوں سرائیکی آکھیا ویندے اتے ایں ناں کوں مقبول کرݨا چاہیدے۔
حیدری۔ 2 جیڑھا جو ہکی جاہ کنوں شائع تھیا اوندے وچ ایں مسئلے اُتے ہک کانفرس کراوݨ دی تجویز ݙتی ڳئی۔ اے خواب تیراہاں ورہیں بعد 1975 کوں ملتان وچ تھیوݨ آلی سرائیکی کانفرس دی صورت پورا تھیا۔
حیدری۔ 3 ناں دا ڈاکومنٹ وی ہک ہتھ نال لکھی ہوئی میٹنگ رپورٹ ہے جیڑھی جو اوں سال 10 جون کوں تھئی ہئی۔ ایں رپورٹ وچ سرائیکی اکیڈیمی دے کم کوں ودھاوݨ کیتے مظفر گڑھ اتے ڈیرہ غازی خان دے دورے دا احوال لکھیا ہوئے۔ ایں دورے وچ حسان الحیدری جیڑھے معتبر لوکیں نال ملاقات کیتی، اُنہیں وچوں تونسہ شریف دے خواجہ نظام الدین دا ناں وی شامل ہے۔ خواجہ نظام الدین ایں ملاقات وچ اوندی وݙی حوصلہ افزائی کیتی اتے اڳوں ہر طرانح دے تعاون اتے امداد دا وعدہ وی کیتا۔ ایں میٹنگ دی رپورٹ وچ ہک ممبر دی پاسوں تھیوݨ آلیں سازشیں دا وی ذکر ہے۔
وݙا گمان اے ہے جو اے اوہا سازش ہے جیندا تفصیل نال ذکر اڳلی رپورٹ حیدری۔ 4 وچ تھیندے۔ اے میٹنگ اوں سال 21 اکتوبر کوں ملتان وچ تھئی جیندے وچ سرائیکی اکیڈیمی ملتان دا ناں وٹا کنیں ملتان ادبی بورڈ رکھیا ڳیا۔ اوں رپورٹ وچ مہر عبدالحق کوں ایں تبدیلی دا ذمیوار ݙسیا ڳیا جیڑھا جو اوں ویلہے ملتانی زبان دے ناں نال لکھئے ڳئے آپݨے پی۔ ایچ۔ ڈی تھیسس دا اُسیر تھی چُکیا ہئی۔
چھیکڑی ہتھ نال لکھیا ہوئیا ڈاکومنٹ حیدری۔5 وچ حسان الحیدری ننویں تنظیم دے ممبریں وچ اکٹھ اتے اتفاق نہ ہووݨ دا رووݨا پِٹدن۔ او ممبریں دی غیر ذمیواری دا تذکرہ کریندن اَتے نال نال سرائیکی دے کم کوں سندھی طرز اُتے اڳوں ودھاوݨ دی اہمیت اُتے زورݙیندن۔
میر حسان الحیدری سرائیکی خطہ دی اوں جاہ دا ڄم پل ہئی جیڑھی جو سندھ دی سرحد بݨدی ہئی۔ ایں ڳالھ دا ودھ امکان ہے جو ایں ٻولی دے سندھی ناں کوں او ملتان گھن آئیا ہووے۔ تاہم ایں ناں دی عام مقبولیت وچ ہک فیکٹر کنوں ودھیک کئی عوامل دا عمل دخل ہئی۔
اے مضمون سئیں احسن واگھا دی سرائیکی تحریک دی تاریخ اُتے ریسرچ دا ہک حصہ ہے۔ ایں مضمون وچ ݙتے حوالہ جات کوں اوں ریسرچ دی تفصیلی رپورٹ وچ ݙٹھیا ونڄ سڳدے)