سرفراز کوں ڄاݨ دا ہیویں؟” “جی ہا سئیں ملیا تے کائینی پر ناں کئی وارے سُݨیے کینجھا بندہ ھے” میں سنگتی کولوں پُچھئے؟
“او بندہ نئیں جِن ھے” سنگتی ولدا ݙتا۔
“مطلب جِن کیویں” میں مزید کن ݙے کے پُچھیا۔
“بندے دی ہیک حد ہوندی ھے ، جن انحد ہوندے” سنگتی ولدا ݙتا۔
“میکوں سمجھ نئیں آیا ، توں وی ایویں ٻس ڳالھ کر ݙیندیں تیکوں آپ کوں آپݨی ڳالھ دا چنڳا پتہ ہوندا کائینی” میں سنگتی کوں بتی ݙتی۔
سنگتی لاہذا کھن تاں شش و پنج اچ پائے ڳیا جو کیا آکھاں ول اپݨے دماک تیں زور ݙتُس تے آکھس ” یار سرفو او بندہ ہا ڄینکوں ٻلپݨ اچ سیاسی کیڑا لڳ ڳیا ہائی۔ ایندی یاری اپݨے کولوں وݙی عمر دے وݙییں بندیں نال ہوندی ہائی۔ سماج کوں بدلݨ خاص کر طبقاتی سوال کوں چاوݨ او وی اینجھی سوسائٹی اچ جتھاں مُلائیت تے پسماندہ قسم دی بنیاد پرستی ہووے کوئی سؤکھی ڳالھ ھے؟ تُساں اپݨا سب کجھ سٹ کے کہیں وݙے سیاسی کم اچ اپݨی جوانی لا ݙیوو اے ہر بندے دے وس دا روڳ نئیں۔۔۔۔”
“ہیک منٹ ذرا گھوڑی چھاں تیں ٻدھو پسماندہ قسم دی بنیاد پرستی، طبقاتی سوال ، مُلائیت، سماج کوں بدلݨ وݙیاں وݙیاں ڳالہیں ایویں پیاں کریندیں جیویں سرفو کوئی ٻہوں تاریخی کم کیتا ہووے ، ہیک تاں تیݙی عادت ھے ڳالہیں کوں ٻہوں ودھا چڑھا کے ݙسݨ پائے ویندیں ” میں سنگتی کوں کیرھا کیتے۔
سنگتی دا پارہ مزید چڑھ ڳئے تے میݙو ݙیکھ کے آہدے “میں بکواس نئیں کریندا ٻیٹھا، سرفراز کوں ڄیرھے لوک ڄاݨ دے ہن او سارے ایں ڳالھ دی گواہی ݙیسن جو اوں بندے اپݨی پوری جوانی لیفٹ دی سیاست واسطے لا ݙتی ہائی تے او ہر ویلھے اپݨی پوری طاقت نال دیسی بدیسی دھن مکڑے ٹٹو ٹوپݨیں نال متھا ݙتی رکھدا ہا۔ “
“توباں تیݙے لوظ ٻہوں سخت ہن۔۔پوری طاقت نال۔۔سنگتی اے ݙس ” پوری طاقت ” کیا ہوندی ھے؟ تیݙیں ڳالہیں کولوں جذباتیت زیادہ تے معروضیت گھٹ لڳدی ھے- یار صحیح صحیح ݙس میں واقعی جاݨݨ چاہندا گھوڑے دے بارے’ ، میں مزید چِھکی ݙتی۔
“ݙیکھ ذلفی توں ڄو سمجھیں ، میں رتی برابر وی کوڑ نئیں مریندا ٻیٹھا، او اُستاد فدا حسین ڳاݙی، محمود نظامی ، ڈاکٹر احسن واگھا تے اوں ویلھے دے کئی وݙے وݙے بندیں نال بِٹُڑ راہندا ہا، وستی بزدار اچ او کیمونسٹ پارٹی بݨاوݨ واسطے آہر کریندا رہ ڳیا ہا، فدا حسین گاݙی کوں وی ایں ڳالھ تیں قائل کر گھدا ہس، ٻہوں آہر کاری جوان ہا ، اے ٻی ڳالھ ھے ساݙے جوانیں تیں کوئی فلم نئیں بݨدی، نہ ہی کوئی بائیوگرافی لِکھیندی ھے پر ایندا اے مطلب تاں نئیں جو اے اُنہاں کولوں گھٹ ہن جنہاں تیں فِلماں بݨݨ۔ باقی طاقت کولو مراد میݙی اے ھے ڄو ڄوان اپݨا سارا وقت، وسائل تے دماک لیفٹ دی سیاست واسطے دان کیتا ہویا ہا، ہیک تاں تیݙے جہیں لوک لوظی مطلب تے ٹرمینالوجی دی پھاسݨ اچ پھسئے ہوندن ، کہیں پچھوکڑے کوں ڄاݨے بغیر لوظیں تیں تہاݙی رتی بتی ٹاں ٹاں لا ݙیندی ھے۔” سنگتی جوابی حملہ کر کے میکوں دھسݨ دی کوشد کیتی۔
“اچھا ٹھیک ھے” میں جوان کوں ٹھڈا کیتا تے پُچھیا ” اے ݙس سوویت یونین ڄیرھے ویلھے تُرٹا کائینا ہا اوں کولوں پہلے تاں اینجھے لوکیں یعنی لیفٹ دی سیاست کرݨ آلے لوکیں دا ٻانہہ ٻیل ہوندا ہا، لٹریچر وی ݙیندا ہا، تھوڑی ٻاڑی فنڈنگ وی کر ݙیندا ہا تے اپݨے مُلک سݙ کے پھوت شوت وی بݨیندا ہا بالکل ایویں جیویں مذہبی انتہا پسندی کوں انکل سام ( امریکہ) اسی دے ݙھاکے دے بعد کریندا رہ ڳئے۔ ول اوں ویلھے دی لیفٹ کوں تُساں ” ملائیت دے خلاف” طبقاتی سوال، سامراجیت مردہ بعد دی پُخ نال کیویں جوڑ ݙیندے ہاؤ مطلب اے واقعی اپݨے تل وطنی وسائل تے مسائل کوں حل کرݨ دی آہر کاری تے فلسفے کولوں واقف ہن یا اے وی کہیں ݙوجھی ونکی دے کالونیلزم دے ہتھوں استعمال تھائے ہن؟ اصل اچ تُساں سرفو کوں ” سُرخا” آکھیے تے اے وی آکھئے وے ڄو او ٻہوں وݙا سیاسی ورکر ہا میں تہوں اے سوال کیتے۔۔!”
سنگتی گول گول اکھیں نال میݙو ݙٹھا تے آکھس “تیݙی ایں ڳالھ اچ وزن کائینی ڄو اوں ویلھے دا رشیا اڄوکے امریکہ آلی کار اپݨے ایجنڈے کوں پورا کرݨ سانگے کوئی فنڈنگ کریندا ہا۔ اوں ویلھے دے لیفٹ دے لوک ٹُکُر پاݨی اچ پورے سورے ہوندے ہن، اے شودے تاں چندہ کٹھا کر کے سیاسی آہر کاری کریندے ہن، اساں تاں کائینی ݙٹھا ڄو ساݙے وسیب اچ کوئی پُراݨا سُرخا امیر تھیا ہووے، یا اوکوں زمیناں الاٹ تھیاں ہوون یا اوں کوئی وݙیں شہریں اچ پلاٹ بݨائے ہوون، نظامی صاحب ساری زندگی شودا اپݨی گݙھاں نئیں گھن سڳیا، نہ ہی فرازا شودا کوئی جائیداد دا مالک ہا، نہ ہی انہاں دے ڈوجھے ہم خیال دوست ایں خِطے اچوں امیرت دی زندگی گُزار ڳئین، ہا اگر کہیں کوں رشیا پیسے ݙیندا وی ہا تاں او وی اردو ٻولݨ آلی ایلیٹ یا وت پنجابی ایلیٹ دے چند لوکاں تک محدود ہوندی ہائی جیرھی او آپ ہڑپ کر ویندے ہن۔ ہیک مشہور انقلابی شاعر کوں تاں میں وی ڄاݨ داں، خیر چھوڑ ایں ڳالھ کوں ، تیݙے سوال دے ایں حصے تیں آندے ہیں جیرھا تُساں آکھئے ڄو اے لوک ( سُرخے) کہیں ݙوجھی قسم دے کالونیلزم دے ہتھوں استعمال تھیندے رہ ڳئے ہن، ایں ڳالھ اچ وزن ھے ، اے ڳالھ سمجھ وی آندی ھے، ساݙے زیادہ تر لیفٹ آلے لوک ایں ڳالھ کوں سمنجھ ڳئے ہن، او ہؤلیں ہؤلیں تل وطنیت آلے پاسے شفٹ تھی ڳئے ہن، اُنہاں مقامی سیاست ، زبان، کلچر تے اپݨی تریخ کوں سیاسی شعور ورتا کے نویں سرو سِترکاری دا آہر کیتا تے تُساں ݙٹھا ہوسی استاد فدا حسین گاݙی کولوں گھن اُنہاں دی نویں پیڑھی تئیں سیاسی وٹاندر اچ اپݨی مٹی نال جُڑت ودھی اے، اُنہاں مقامی وزڈم کوں ورتا کے پنجاب دی کالونیلزم تے ݙڈھپ کوں اپݨے کلچر دے ذریعے، شاعری دے ذریعے تے سیاسی ورت کاری دے سانگے ٻہوں سارا ڈی کالونائز کیتے۔ پر یوپی سی پی آلا مہاجر لیفٹ تے پنجابی ایلیٹ اڄ وی ” دُنیا بھر کے مزدورو ایک ہو جاؤ” دے غیر منطقی نعرے تیں قائم ھن، ساݙے سرفو تے کامریڈ لال خان اچ ایہو فرق ھے۔”
“یار ہرو بھرو ناں گھنݨ دی کیا لوڑھ ھے، سرفو شودا وی جھوک لݙا ڳئے تے کامریڈ لال خان وی ایں جہان کولوں لڳا ڳئے ، ٻس ٹھیک ھے ساݙا اڄ دا موضوع سرفراز گھوڑا ھے۔ توں ایں موضوع تیں رہ تاں ٹھیک ھے۔۔!” میں سنگتی کوں ارداس کیتی۔
سنگتی رتیاں لال اکھیں کر کے میݙو ݙٹھا تے زرا کاوڑ دے انگ رنگ اچ اپݨی ڳالھ کوں ٹوریا تے فرمائیس “ایہو تاں تُساں جہیں لکھاریں دا رولا ھے، غیر جانبداری دے ناں تیں تُساں سچ کوں یا آکھوں سچ دے وݙے حصے کوں ظاہر تھیوݨ کولو روک ݙیندے ہاؤ، بندہ چھڑا ” وجود” نئیں ہوندا اوندا کردار تے سوچ وی ہوندی ھے، بندے دا وجود بھلے ختم تھی ویندے پر اوندا کردار تے فلسفہ جِیندے لوکیں تیں کئی قسم دے اثرات سٹیندا رہ ویندے، سرفراز دی باڈی ختم تھئی ھے، تے لال خان دی وی باڈی نئیں رہ گئی پر انہاں ݙوہیں دا سیاسی کم یا اپروچ تاں ھے پئی، ہیک نظریات دے ناں تیں زمیناں الاٹ کرویندا رہ ڳئے تے ݙوجھا اپݨی وسوں کوں چُھڑویندا رہ ڳئے اوں قبضے کولوں، اوں ݙڈھپ کولوں ، اوں مائینڈ سیٹ کولوں جیرھا ساݙے پورے وسیب کوں اپݨی کالونی سمجھدے، اویں ݙٹھا ونڄے تاں ݙوہیں لیفٹ دے لوک ہن، پر ݙوہاں دی سُرت کاری اچ وݙا انتر ھے۔ ذلفی یار چیزاں کوں اگر واقعی درست حالت اچ ݙکھالݨے تاں وت خواہ مخواہ دی کالونیلسٹ اخلاقیات دی ڈرامے بازی نہ کر ، سرفراز فقیر کوں سمجھݨے تاں ول ساکوں ایویں ہی سمجھݨا پوسی۔ ڈٔوجھا کوئی طریقہ کائینی، میں تیݙے قاری کولوں نہ ݙرداں تے نہ اوندا پابند ہاں۔”
“وائے یار ڈھیر جذباتی نہ تھی” میں سنگتی کوں ٹھڈا کرݨ دی کوشد کیتی پر او سرفراز دی موت دے ݙکھ اچ وسیب دا ݙکھ وی رلائی ٻیٹھا ہا تے اوں میݙی ڳالھ کوں ویندا کیتا تے آکھس “لوکاں کوں ڈی کوڈ کرݨ سِکھ۔”
میں آکھیا “وت اے نویں ٹرم کتھوں آ ڳئی ھے ” ڈی کوڈ ” کیا بلا ہوندی ھے؟”
“میں تیکوں پہلے آکھیا ہا جو سرفراز بندہ نہ ہائی جِن ہائی، اے خوبی وی ھے تے خامی وی ھے، کہیں بندے دی خوبی تے خامی کوں بیان کرݨ اوندی شخصیت کوں ڈی کوڈ کرݨ آہدن۔ “
“اچھا سئیں ٹھیک ھے تُساں اے ݙسو جو سرفراز کامریڈ کولوں صوفی کیوں بݨ ڳیا تے او اپݨی آخری عمراں اچ مذہبی فینٹسی کوں سیاسی رنگ اچ کیوں ورتیندا ہا، کہیں وݙے سیاسی ورکر کوں اے ڳالھ کیویں شوبھا ݙیندی ھے؟ “
“تیکوں نئیں پتہ ہیک سچے تے تل وطنی ماہݨوں نال اے ریاست تے ایندے ہرکارے کیا کریندن؟ لائف تھریٹ دے مطلب کولوں تاں سونہاں ہوسیں، اے لائف تھریٹ کتنا درد ناک تے اذیت آلا ہوندے، جدید کالونیلزم دیاں شکلاں بارے وی تیکوں ڄاݨکاری ہوسی۔۔سرفراز ٻیا کیا کرے ہا، ہروبھرو مر ونڄے ہا؟ یار لائف تھریٹ کوں بھوڳݨ سانگے بندے کوں اپݨا جًون وٹاوݨا پوندے، سرفراز وی تھک ڳیا ہا، ساری سنگھت کھینڈو کھانڈ تھی ڳئی، سوویت یونین ترٹ ڳئی ، رشیا نال جُڑے خواب وی ترُٹ ڳئے، ویسٹ ہیک بروٹل تے خوفناک شکل اچ اپݨیں پراکسیز کوں استعمال کیتا، مذہبی انتہا پسندی تے تفرقہ بازی دے ذریعے کتنا لوکیں کوں مروا ݙتا، لیفٹ دی جینوئین سیاست کرݨ تے سامراج دی رکھیل ریاست کوں بھوڳݨ سؤکھا کائینی ہوندا- جنہاں بھوڳے اُنہاں کولوں ونڄ پُچھ۔ اوں صوفی ازم کوں بطور پناہ اپݨے حق اچ ورتیا تے اپݨے بے چین من کوں شانت کرݨ اچ ایکوں بطور درد کُش دوا دے تجویز کیتا۔ ہا سرفراز دے دماغ اچ فینٹسی اوندے اوں خواب دے ترُٹݨ دا رد عمل ہائی جیڑھا اوں اپݨی جوانی اچ ہیکو سنؤے سماج واسطے ݙٹھا ہا۔ انسان دے کُجھ نفسیاتی رولے وی تاں ہوندن ، ساݙے لاشعور اچ خواب سوگھے تھائے لاتھے ہوندن ، او کہیں آئس برگ آلی کار کݙاہیں کݙاہیں پاݨی دی سطح تو ٻاہر نکل آندن، او صوفی ازم دی شکل اچ اڄوکے سامراج کوں شکست ݙیوݨ چاہندا ہا، او ویسٹ نال بھڑݨ آلیں رہاستیں یا گروہیں کوں فینٹیسائز کریندا ہا ۔ پر او اندری اندر اڄ وی کرانتی کاری ہا، اڄ وی او اینجھا یودھا ہا جیرھا ݙاڈھیں دے ݙڈھپ دے خلاف مزاحمت کریندا ہا۔ “
“یار بس کر توں وت جذباتی ویندا تھیندیں میکوں پتے تیکوں سرفراز دی موت دا ݙکھ ھے، میکوں اے وی پتے جو گھوڑا انہیں لوکاں اچوں ھا جیرھے ساݙے وسیب دی سُجاک سیاسی کلاس دے طور تیں سُنڄاتے ویندن خاص کر نظامی صاحب دی ابھڑ غُت موت ، ارشاد تونسوی دا جھوک لݙا ونجݨ تے ہݨ سرفراز دی ایکسیڈینٹل موت انہاں دی وجہ کولوں تیݙا ٹراما سمنجھ آندے۔۔! سامراج، کالونیلزم، صوفی ازم، پناہ گاہ، نفسیاتی رولے ، وجدان انہاں لوظاں کوں ورتا ورتا تئیں میݙے دماک دی ݙہی بݨا رکھی ھے، میکوں تاں ہݨ انہاں لوظاں کولو چِڑ تھی ڳئی ھے کیوں جو لوظ وی ہیک قسم دا پھندہ ہوندن جیرھے ساݙے دماک کوں بدھ کے رکھدن۔۔اچھا میکوں اے ݙس سرفراز دے کوئی ٻال ٻچے وی ہن۔؟”
میݙے سنگتی میکوں آکھیا
“اے فضول سوال ھے میں ایندا جواب نئیں ݙیندا۔۔” میݙے اُتیں کوڑیج کے اُٹھیا ڳئے۔ تے میں ہݨ اے سچیندا ٻیٹھاں جو میں ہالی تاں ٻہوں کجھ پُچھݨا ہا غلط سوال کر کے اپݨے پیر تیں آپ کہاڑی مار ݙتی ہمیں۔ خیر اساں تاں اویں وی پھٹوڑی لوک ہیں۔ بہر حال سرفراز دے مرݨ دا پھٹ سؤکھیں نہ بھریسی۔