اڄ دے عالمی ریاستی نظام اندر ہک وݙا تنازعہ دریاویں اُتے کنٹرول اتے اُنہیں دے پاݨیاں دی ونڈ دا ہے۔ برصغیر پاک و ہند دی ونڈ دی مثال ساݙے سامہݨے ہے۔ پاݨی دا مسئلہ باؤنڈری کمیشن کنیں طے نہ تھی سڳیا اتے اے تنازعہ کئی ݙہاکیں تائیں چلدا ریہا۔ جئیں ویلہے سندھ طاس معاہدہ 1960 وچ تھیا تاں وت وی دریاویں دے پاݨیاں دی ونڈ دا جھیڑا پورا حل نہ تھیا اتے ایں ننواں شکلاں گھن گیدھیاں۔ اے مسئلہ پنجاب اتے سندھ دے جھیڑے وچ وٹیج ڳیا۔ وت انڈین کشمیری قوم پرستیں سندھ طاس معاہدے کوں منݨ کنیں انکار کر ݙتا۔ ہݨ کُجھ عرصے کنیں پاکستان اتے انڈیا دے وچالے وولر بیراج، کشن گنگا پراجیکٹ اتے ٻئے کئی منصوبیں اُتے جھیڑا شروع تھی چُکے۔
دریاویں دے پاݨی دی ونڈ دا اے مسئلہ اڄوکی ڈویلپمنٹ دی وجہ کنوں ودھیک گُندرپ دا شکار تھی ویندے۔ ڈیم، بیراج اتے اریگیشن دے منصوبے دی وجہ توں دریاویں دی ایکالوجی وٹیج ویندی ہے اتے ایندے نال نال فائدے نقصان دا حساب کتاب وی بدل ویندے۔ کہیں دے حصے وچ مستقل نہریں دا پاݨی آندے اتے کہیں کوں ڈیلٹا دی تباہی، سیلاب دی تباہ کاری اَتے بھوئیں دے سُنڄ بر تھیوݨ دا سامہݨا کرݨا پوندے۔ اے ہک تفصیلی بحث ہے اتے ساݙے ایں مضمون دا وݙا موضوع نئیں۔
کوئی وی جغرافیائی یا انتظامی ونڈ ہووے، او پاݨی دے کنٹرول اتے حقوق دے مسئلے کوں لازمی پیدا کریندی ہے۔ جے سرائیکی صوبہ (جیندا ناں جو وی رکھیا ڳیا) بݨدے تاں دریائے سندھ اتے اوندے پاݨیاں دی ونڈ ہک وݙا مسئلہ بݨسی۔ سرائیکی صوبہ جیتلا ہک سیاسی حقیقت دا روپ گھندا ویسی، اُتلا ہی پاݨی دی ونڈ دا مسئلہ وی اڳوں ودھدا ویسی۔
ہک طرانح نال تاں سرائیکی وسیب اتے پنجاب وچالے پاݨی دا مسئلہ وادی سندھ وچ برٹش کالونئیلزم دے پہلے دور وچ وی شروع تھی ڳیا ہئی۔ سنٹرل پنجاب وچ کینال کالونائزیشن دے نتیجے وچ سرائیکی وسیب اتے سندھ دیاں سیلابی نہراں تباہ تھیاں۔ ریاست بہاولپور ہک انتظامی یونٹ ہئی، ایں کیتے ایندے حقوق دی کُجھ ڳالھ تاں تھئی پر کالونئیل ݙڈھپ اڳوں کیندی چلدی ہئی۔ وت جئیں ویلھے سندھ طاس معاہدہ تھیا تاں ایندا خسارہ وی سرائیکی وسیب اتے سندھ صوبہ کوں بھرݨا پیا۔ پنجاب اقتدار اُتے قابض ہووݨ دی وجہ توں اپݨے ہیڈ ورکس دے وݙے دریاویں (چناب اتے جہلم) کوں ستلج دریا دے بدلے ہتھیکا کر گیدھا اتے جیڑھی کمی بیشی ہئی اونکوں دریائے سندھ کنوں پورا کیتس۔
اڄ جیڑھے ویلہے پاکستان وچ سرائیکی صوبہ دی ڳالھ چلدی پئی ہے تاں وت ہک واری پنجاب دی کالونئیل بیوروکریسی چالاکی نال دریاویں دے پاݨیاں دی ونڈ کوں اپݨے فائدے وچ کرݨ چاہندی ہے۔ جیویں جو ساکوں پتہ ہے جو انتظامی اتے جغرافیائی ونڈ وچ پاݨی دا کنٹرول اصل وچ ہیڈورکس دا کنٹرول ہوندے۔ ݙوجھے لفظیں وچ ونڈ دے دوران واٹر ہیڈ ورکس جیڑھے صوبے دا حصہ بݨسن، دریاواں دے پاݨی اُتے اوں صوبہ دا ہی کنٹرول ہوسی۔
جے اساں سرائیکی صوبہ دے جغرافیہ دی اڄوکی بحث کوں ݙیکھوں تاں پنجاب دی اسٹیبلشمنٹ ایں بحث کوں مُلتان (یا جنوبی پنجاب) اتے بہاولپور صوبہ دی بحث بݨا ڈتے۔ جݙاں جو مُلتان، ڈیرہ غازیخان (پختونخواہ وچ ڈیرہ اسماعیل خان) اتے بہاولپور دے علاقیں دا پاݨی کیتے سارا دارومدار دریائے سندھ اُتے ہے اتے ایندے اپ۔سٹریم ہیڈ ورکس میانوالی ضلع وچ آندن۔
میانوالی اتے سرگودھا ڈویژن دے سرائیکی اضلاع (بکھر، خوشاب وغیرہ) کوں اپݨے ہتھیکے کر کنیں پنجابی اسٹیبلشمنٹ اصل وچ سرائیکی وسیب دی شاہ رڳ اُتے اپݨی انگل رکھ ݙیسی۔ ایں حوالے نال گریٹر فلڈ کینال دا پنجاہ ارب کنیں ودھ دا منصوبہ پنجاب حکومت ہنگامی بنیادیں اُتے مکمل کریندی پئی تاں جو دریائے سندھ دے پاݨی کوں کنٹرول کرݨ دے نال نال سرگودھا ڈویژن دے سرائیکی اضلاع دی لکھاں ہیکٹر اراضی کوں لینڈ کالونائزیشن دے تحت اپݨے قبضے اچ کیتا ونڄے۔
افسوس دی ڳالھ تاں اے ہے جو گریٹر فلڈ کینال دے سرکاری منصوبہ وچ لکھیا ڳئے جو لینڈ کالونائیشن دا پروگرام کوں نہر دے مکمل تھیوݨ دے بعد عملی شکل ݙتی ویسی۔ ایں ڳالھ دا سِدھا مطلب اے ہے جو لینڈ کالونائزیشن دے منصوبے کوں خفیہ رکھیا ونڄے اَتے چُپ چُپاتے لکھاں ہیکٹر اراضی پنجابی آبادکاریں وچ ونڈ ݙتی ونڄے۔ ایں حوالے نال جناح بیراج کنیں نکلݨ آلی پُراݨی تھل کینال دی مثال ساݙے سامہݨے ہے جیندے تحت ساڈھے ست لکھ ایکڑ اراضی دی آبپاشی تھئی اتے اوندے وچوں پنج لکھ ایکڑ کنیں ودھ رقبہ پنجابی آبادکاریں کوں اَلاٹ کیتا ڳیا۔ اڄ فتح پور اتے چوک اعظم تھل دے ݙو وݙے شہر ہن جتھوں دی اکثریت آبادی پنجابی آبادکار ہن۔
ونڈ دی سیاست دا اے ہک مستند اصول ہے جو ݙکھاؤ کھٻی تے مارو سڄی۔ مُلتان اتے بہاولپور دے جھیڑے کوں ہوا ݙیوݨ دا پنجابی اسٹیبلشمنٹ دا مقصد اصل وچ سندھ ساگر دوآب (گریٹر تھل) دے مسئلے کوں ساݙی اَکھ اڳوں اوجھل کرݨ ہے۔ ونڈ دی سیاست دا ہک ٻیا اصول اے ہے جو اینویں ونڈو جو مائی نال ٻچڑا نہ ملے۔ جے اساں انڈیا وچ ننویں صوبیں دی اُساری کوں ݙیکھوں تاں ݙاݙھے قومیتیں یا فریقیں ایہو کم کیتے۔ جھاڑکھنڈ دی مثال ہووے یا وت چھتیس گڑھ دی ریاست دی، ایہو اصول ورتا ڳئے اتے پنجابی اسٹیبلشمنٹ وی پنجاب دی ونڈ وچ ایہو طریقہ ورتیندی پئی ہے۔
جے اساں اڄ دریائے سندھ دے پاݨی دے کنٹرول کوں سرائیکی صوبہ دے جغرافیہ وچ اہمیت نہ ݙتی اتے ملتان تے بہاولپور دی بحث وچ پئے ریہے تاں وت تاریخ دے بدلے کنوں کہیں صورت نہ بچسوں۔
چھیکڑ وچ میں ایڈورڈ سعید (مشہور فلسطینی دانشور) دی ہک مثال ݙیساں۔ او لکھدے جݙاں فلسطین دی انج ریاست کیتے فلسطینی اتے اسرائیلی اوسلو ایکارڈ (معاہدہ) کیتے مذاکرات کریندے پئے ہئین تاں فلسطینی جغرافیہ اتے نقشیں کنیں لاعلم ہن۔ جݙاں جو اسرائیلیں کولہوں علاقے دے چپے چپے دے نقشے ہئین جیندے نال او اندازہ کریندے پئے ہئین جو پاݨی دی ونڈ کیویں تھیسی، روٹس کیڑھے کیڑھے کݙوں ویسن اتے کیویں فلسطینی آبادیں کوں ونڈیا ونڄے جو او ہک محصور جغرافیہ دے پابند تھی ونڄن۔ نتیجہ اے نکھتا جو ننوے دے ݙھاکےوچ اوسلو ایکارڈ دے بعد فلسطینی وسائل اتے اپݨے تاریخی جغرافیہ کنوں محروم ہئین۔
سرائیکی سندھ دریا دے پاݨیاں اتے مٹی نال بݨے ہوئے لوک ہن اتے سندھ دریا دے کنٹرول کوں پنجابی اسٹیبلشمنٹ دے ہتھیں ݙے کنیں اپݨے وجود اتے بنیاد کولہوں کلہا محروم نہ تھیسوں بلکہ ہمیش کیتے اوندے سیاسی مُتھاج رہ ویسوں۔
سرائیکی ستلج دریا سندھ طاس معاہدہ دی صورت وچ پیلھے ڳال چُکن اتے سرائیکی انتظامی یونٹ دے ناں اُتے دریائے سندھ کوں وی ݙے بہسن۔ سرائیکی صوبہ دی بحث جوش گھٹ اتے ہوش ودھیک منگدی ہے۔
نوٹ: شاکا ہاری دی اے لکھت پہلوں سنڄاݨ بلاگ اچ ستمبر 2012اچ چھپیجی ہائی۔