خلاصہ:
سرائیکی قومیت اپݨی تریخ دے لمبے پندھ وچ قدیم وادی سندھ، جیندا مرکز سرائیکی وسیب ہے، اپݨا نویکلا نسلی اتے قومیتی ارتقا حاصل کیتے اَتے اِیندا کݙاہیں وی پنجابی نسل تے قومیت نال رَل کنیں ارتقا نئیں تھیا۔ اَڄ دے مابعد جدیدیت دے دور وچ جیرھلے چھوٹیں قومیں کوں وݙیں قومیں نال ہک قسم دی برابری دی حیثیت ملدی پئی ہے تاں سرائیکی قومیت وی اپݨی ننویں شکل گِھندی پئی ہے، جیندے وچ اُوندی زبان اتے ثقافت وی شامل ہے۔ ایندے نال نال اُوندے سیاسی حقوق وی اپݨی جاہ بݨدے پئین۔ اے سَبھ کُجھ unitary identity دی بجائے ہک hybrid i دی شکل وچ سامہݨے آندا پئے۔
انسان جیرھلے افریقا وچ اپݨی موجودہ شکل بݨا گِدھی تاں اُوں اپݨے پیلھے اتے ݙوجھے سفر وچ وادی سندھ دا وی رُخ کیتا۔۔ ایندے باد وادی سندھ وچ آسٹرو ایشیاٹک قبائل آئے۔ ۔ وادی سندھ (سرائیکی وسیب) وچ ہزاراں سالاں ایں انسانی نسل دے اجتماع ہک اپݨی ننویں شکل بݨائی جینکوں بعض مُحقق ابتدائی/اصل دراوڑی نسل دا ناں ݙیندن۔ ایہہ اصل دراوڑی نسل ساؤتھ انڈیا وچ رہوݨ والیں دراوڑیں کنوں وکھرے ہن جیرھے بحر روم دے رستے باد وچ ایں وادی وچ آئے۔ مُنڈھلے/اصل دراوڑ انجو انج خونی رشتیں دی بݨیاد تے ہک اینجھی ننویں نسل ہئی جیندا ڄم پل اِتھائیں تھیا۔ (وادی سندھ دا اصل مرکز موئن جو دڑو دی بجائے ہڑپہ ہا جیرھا موئن جو دڑو وانگوں پراݨے سرائیکی وسیب دا حصہ ہا)۔
مُنڈھلی/اصل دراوڑ نسل بارے روسی مُحقق گنگوفسکی لکھدے “ݙو ہزار قبل مسیح دے وچالے برصغیر پاک وہند دے اُبھے (ناردرن) علاقیں وچ پیچیدہ نسلی عمل دے نتیجے وچ ݙو قدیم ترین نسلی مجموعے وجود گِدھے۔ پچادھ وچ اصل دراوڑی اتے پوادھ وچ اصل مُنڈا” (گنگوفسکی، صفحہ 46)
انہیں دراوڑیں دے عروج دے ویلھے دی ݙتی ہوئی وادی سندھ دی تہذیب، جیندی بݨیاد مُنڈا قبائیل رکھی ہئی، اوندے وچ آریا قبائل وی آن داخل تھئے۔ اِنہیں داروڑیں اتے باقی نسلیں آریائیں دی مزاحمت کیتی اتے آریائیں دا ہک وݙا حصہ گنگا جمنا وادی ݙو بھڄ ڳیا۔ ایندے بارے گنگوفسکی لکھدے ” جتھاں اتے جݙاں وادی سندھ دے مقامی لوکیں آریائیں دی مزاحمت کیتی تاں آریائیں دا ہک وݙا حصہ ڈیرہ جات اتے پچادھی پنجاب کنوں دریا دے نشیبی علاقیں وچ نئیں بلکہ لَمے اتے لَمے پوادھی پاسوں گنگا جمنا دے دوآبے دی پاسوں ونڄݨ تے مجبور تھی ڳیا۔ (گنگوفسکی، صفحہ 54)
وادی سندھ وچ جیرھے باقی نیگرائیڈ، دراوڑ اتے مُنڈا قبائل بچ ڳئے اُنہیں آریائیں نال میل ملاپ ودھا گدھا۔ ایندے نتیجے وچ وادی سندھ وچ ہک ٻئی نسل جنم گدھا جیرھی بݨیادی طور اُتے پروٹو سرائیکی ہئی۔ ایں حقیقت کوں گنگوفسکی کُجھ ایں بیان کریندے:
“ازمنہ وسطی دے شروع وچ لمے پچادھی پنجاب دے علاقے دی آبادی دا نسلیاتی لحاظ نال اپݨے ہمسائے سندھ نال ودھیک ڳانڈھا ہئی۔ ایندی بݨیادی وجہ سندھ اتے پنجاب دے ایں علاقے دی آبادی وچالے تولیدی رشتے ہئین۔ اِنہیں ݙوہیں دے جد امجد سانجھے ہئین یعنی ہند آریائی قوماں اتے قبائل جیرھے جو قدیم ملک سندھو ساد ڈیرا وچ آباد ہئین۔ اِتھاں نسل سازی دا عمل ݙاہویں اتے تیرہویں صدی دے واقعات تِکھا کر ݙتا۔ ایندا نتیجہ ہئی جو مُلتان وچ قرامطی ریاست دی بݨیاد پئی، باد وچ اونکوں اُنہیں ریاستیں وچ ضم کر ݙتا ڳیا جنہیں دا ڳنڈھیپ لَہور یا دِلی نال ہئی۔ ایں تراویں ہک وݙی مُدت تائیں لَمے پچادھی پنجاب اتے سندھ آپت کنیں کٹیج ڳئے۔ ایندے نال ہی پنجاب دے پڑوسی علاقیں وچ تھیوݨ والے نسلیاتی ودھارے دا وی ایندے اُتے اثر تھیا۔ ڈاہویں صدی دے چھیکڑ اَتے اَٹھارویں صدی دے وچالے تُرکیں، افغانیں اتے ایرانی تاجکیں دے ساندھو راند دھاڑیں دے وی وݙے دور تائیں اثرات پئے۔ (گنگوفسکی، صفحہ 111)
اِیندے اڳوں او لکھدے ” پنَدھرویں صدی دے چھیکڑ وچ جݙاں بلوچ پنجاب دے پچادھی علاقیں وچ آئے تاں اُنہیں پنجابیں (اصل وچ ایہہ سرائیکی وسیب دی ڳالھ ہے۔ گنگوفسکی پاکستان دی غلط مردم شماری اتے صوبائی ونڈ دی وجہ توں پنجابیں اتے سرائیکیں کوں گڈمڈ کرݙیندے) دی نسلی وݨت وچ اپݨا حصہ گھنݨ شروع کیتا۔ بلوچی سرداریں مظفرگڑھ اتے ڈیرا غازی خان دے لَمے علاقیں اُتے قبضہ کر گِدھا اتے او اَپݨیں عزیز رشتےداریں نال اِتھائیں وس ڳئے۔ (گنگوفسکی، صفحہ 113)
ایں کنوں اڳو تے او مزید لکھدے جو ” ݙاہویں صدی دے شروع وچ برصغیر دے جیرھے اُبھے علاقیں کوں عربیں فتح کیتا ہئی، او ہک آزاد جاگیردارانہ ریاست بݨ ڳئے جیندا دارالخلافہ مُلتان بݨیا۔ ݙاہویں صدی دے وچالے مُلتان دے امیر اتے سندھ دے عرب حکمران دی عملداری دی سرحد اُتلے سندھ (صوبہ) دے موجودہ شہر روہڑی تائیں ہئی۔” (گنگوفسکی 121)
اِتلے لمبے لمبے اقتباسات ݙیوݨ دی معذرت پر میں آکھݨ اے چہنداں جو سرائیکی وسیب وچ جیرھا نسلی ودھارا اَتے وݨت تھئی ہے او اَپر پنجاب دی بجائے سندھ نال ودھ جڑیا ہوئیا ہے اَتے کُجھ مُدت کیتے سرائیکی وسیب کوں لَہور اَتے دِلی نال جوڑ ݙیوݨ دی وجہ کنوں بعض مُحققین کوں ایہہ غلط فہمی تھئی ہے جو سرائیکی اَتے پنجابی ہکا نسل ہے۔ اُتلے اقتباسات وچ اے ڳالھ نُشابر ہے جو ݙاہویں صدی عیسوی وچ سرائیکی وسیب ہک آزاد جاگیردارانہ ریاست ہئی، جیندا دارالخلافہ مُلتان ہئی اَتے ایندیاں حدود روہڑی تائیں ہن۔ اِتھوں اے حقیقت شیشے دی کار صاف ہے جو سرائیکی ہک انج نسل ہے اتے ایندا پنجابی نال کوئی ودھ گنڈھیپ کائینی۔
وقت دے نال نال انسانی نسلیاتی رشتیں وچ وی تبدیلی آویندی ہے جینکوں گنگوفسکی کُجھ ایں نُشابر کریندے: ” معاشرتی تشکیل وچ تبدیلی نال کلہا وسیب دی معاشی بݨیاد اَتے بالائی ڈھانچے (ریاست، قانونی ادارے، مذہبی اتے فلسفیانہ خیالات وغیرہ) وچ تبدیلی نئیں آندی بلکہ اے اُوں انسانی نسلیاتی فرقے دی نوعیت (ساخت) وچ وی تفریق گِھن آندی ہے جئیں ہک مخصوص معاشرتی تشکیل دے تریخی ارتقا دے دوران شکل گدھی ہوندی ہے۔” (گنگوفسکی، صفحہ 20)
وِکی پیڈیا جِتھاں پاکستان دے ایتھنک گروپس (ethnic groups) دی ڳالھ کریندے، اُتھاں او سرائیکی کوں ہک انج ایتھنک گروپ دی حیثیت ݙیندے پر اڳوں پاکستان دے وݙے ایتھنک گروپس دی تفصیل وچ سرائیکی کوں پنجابی نال رلا ݙیندے۔
ایہہ او غلطی ہے پاکستان دی غلط مردم شماری اتے صوبیں دی ونڈ دی وجہ کنوں گنگوفسکی کنوں وی تھئی ہے۔ ایہہ ایتھنک گروپس باد وچ پیچیدہ معاشرتی اَتے معاشی حالات وچ ہولے ہولے قومیتیں وچ وٹیج ویندن۔ سندھ دے نسلیاتی گروپ دے انج قومیت وچ وٹیجݨ دا ذکر کریندے ہوئیں گنگوفسکی لکھدے جو ” اَٹھویں صدی دے چھیکڑ وچ سندھ وچ نسلیاتی عوامل دا اے نتیجہ نکھتا جو ایندی آبادی جاگیردارانہ قومیت وچ وٹیج ڳئی”۔ ایں ڳالھ کوں ہک ٻئی جاہ اُتے او ایں بیان کریندے: ” صاحب اقتدار جاگیردارنہ سندھی ریاست دے قیام، جیندے رابطے برصغیر دے ݙوجھے علاقیں نال کمزور ہئین، ایندے ہک واحد جاگیردارنہ قومیت دی صورے وچ پکا کرݨ دے عمل کوں تِکھا کیتا”۔ (گنگوفسکی، صفحہ 122)
سرائیکی وسیب تقریبا اٹھویں صدی دے تریجھے ڈہاکے (729عیسوی) وچ سندھ کنوں جُدا تھیا۔ (عبدالحق، صفحہ 102) جیندی وجہ کنوں سندھی انڄ قومیت بݨن لڳی اَتے سرائیکی قومیت اپݨی نویکلی جاگیردارنہ ریاست دی شکل گِدھی۔ ایہہ جگیرادانہ سماج مُسلمان حکمرانیں کنوں گِھن کراہیں انگریز حکومت تائیں کہیں نہ کہیں شکل وچ موجود ریہا پر ول ول لَہور اتے دِلی نال جُڑݨ دی وجہ کنوں سرائیکی قومیت ٻہوں نُشابر شکل وچ سامہݨے نہ آسڳی۔ دانستہ طور اُتے سرائیکی قومیت کوں مسخ کیتا ویندا ریہا، جِتھوں بعض تریخی غلط فہمیاں پیدا تھیاں جیرھیاں ہالی تائیں موجود ہِن۔
پاکستان دے وجود وچ آوݨ نال اِتھاں چھوٹیاں قومیتاں، جنہیں پاکستان دے قیام وچ حصہ گِدھا، اُنہاں وچ اپݨے وجود دا احساس ودھیا۔ ایوب خان دے دور وچ پاکستان وچ صنعتی نظام دا مُنڈھ ٻدھیجا تاں ایندے نال بعض قومیتاں بشمول سرائیکی قومیت اپݨی نویں شناخت دا شعور حاصل کیتا۔بعض سرائیکی لِکھاریں ایندی شناخت سرمایہ دارنہ قومیت دے روپ وچ گھڑن دی کوشش کیتی جیرھی عام طور اُتے ہݨ تائیں تھیندی آندی ہے۔ اے کوشش کالونئیل دور دے یونیٹری/وحدانی تصور اُتے مبنی ہے۔ حقیقت وچ ݙوجھی جنگ عظیم (1945-1939) وچ ماڈرن اِزم/جدیدیت دا زور مغرب وچ ترُٹ چکیا ہئی اتے پوسٹ ماڈرن اِزم دی فکر مقبول تھیوݨ لڳ ڳئی ہئی جیندے نال ٻہوں ساریں شئیں دا تصور تبدیل تھی ڳیا ہا۔ ہُݨ کالونئیل نیشنلزم (جیرھا ماڈرن اِزم دی پیداوار ہئی اتے جیندے وچ اجارہ دارانہ سرمایہ داری نظام اپݨی شکل بݨائی) دی شکل پوسٹ کالونئیل ازم اَتے نیشنلزم دی شکل پوسٹ نیشنلزم وچ وٹیج ڳئی۔ (اے رحجان افریقہ وچ ایں دور حاضر دے نیشنلزم دے طور سَٹھ دے ݙھاکے وچ نُشابر تھی کنوں سامہݨے آیا)
پاکستان وچ وی ایندے غیرمحسوس اتے نامعلوم شکل وچ اثرات پووݨ پئے ڳئے اَتے کُجھ اردو شاعریں تے ادیبیں مابعد جدیدیت دے حوالے نال لکھݨ شروع کرݙتا۔ اَڄ ساکوں سرائیکی قومیت وچ وی مابعد جدیدیت دے حوالے نال مابعد قوم پرستی/پوسٹ نیشنلزم دے اثرات نسبتا واضح نظردن۔ ایں ڳالھ کوں سمجھݨ کیتے میں ذرا دیر کیتے پوسٹ نیشنلزم/ مابعد قوم پرستی بارے کُجھ اَلاوݨ چہنداں۔
ماڈرن اِزم وچ عقلیت پسندی/ریشنیلٹی کوں مرکزی حیثیت حاصل ہئی اتے ہر چیز دا معیار اوندے مطابق طے تھیندا ہئی۔ مغربی تہذیب اِیندی وݙی نمائندہ ہئی جیندی فکر کوں ہر چھوٹی قومیت اُتے مُسلط کیتا ویندا ہا۔ سرمایہ داری دے مزید ارتقا نال ٹیکنالوجی اَتے میڈیا دیاں نویاں شکلاں سامہݨے آیاں، جیندے نال اجارہ دارانہ سرمایہ داری دا زمانہ مُک ڳیا اَتے لیٹ کیپیٹلزم یا پیور کیپیٹلزم جنم گِدھا۔ ہُݨ ملٹی نیشنل اتے کارپوریٹ کمپنیاں سامہݨے آ ڳئین۔ دنیا بھر وچ انجو انج ملکیں اُتے اپݨے قبضے دی بجائے دنیا کوں ہک منڈی وچ تبدیل کرݨ دی کوشش کیتی ڳئی اتے گلوبلائزیشن دی بݨیاد پئی جیکوں تقویت ݙیوݨ کیتے ڈبلیو۔ٹی۔او اتے این۔جی۔اوز دے ودھارے اَتے مدد نال زبردستی اپݨی مرضی دیاں حمایتی حکومتاں بݨاوݨ دی کوشش کیتی ڳئی۔۔ ایں تراویں دنیا کالونئیلزم دے دور توں نکل تے پوسٹ کالونئیلزم دے دور وچ داخل تھئی جیندے نال کیپیٹلسٹ نیشنلزم دا تصور پوسٹ نیشنلزم وچ وٹیجݨ لڳ پیا۔
ماڈرن اِزم اتے دلیل پسندی/ریزننگ دے حوالے نال جیرھی مخصوص “محکومیت” پیدا کیتی ڳئی ہئی۔ او پوسٹ نیشنلزم دے ایں دور وچ ترُٹ بھڄ دا شکار تھیوݨ پئے ڳئی۔ انہیں ننویں حالات وچ چھوٹی قومیتیں کوں جیرھا ننواں شعور ملیا، اوندے وچ اوندے اپݨے وجود دے احساس، زبان اَتے کلچر دی شناخت دے نال نال ایں خاص “محکومیت” دے خاتمے دا شعور وی شامل ہئی۔ ایں سبھ کُجھ دی وجہ توں قومیتیں وچ اپݨے سیاسی حقوق اَتے آزادی حاصل کرݨ دیاں تحریکاں کوں ودھارا ملیا، جیویں جو دنیا دے ٻنہیں خطیں دے نال نال افریقا وچ کنٹیمپریری نیشنلزم (عصر حاضر دی قوم پرستی) دی شکل وچ سامہݨے آیاں۔
ہُݨ دنیا بھر وچ قومیتی شناخت نال جدید ٹیکنالوجی دی عالمی وسعت اتے اثرات تحت ہک اشتراک وی شامل ہئی جیندے ذریعے انٹر کلچرل رشتے وجود وچ آوݨ لڳ پئے جنہیں دنیا وچ مُختلف کلچرز اتے قومیتیں دے وجود دے احترام دی ہک مخصوص فضا پیدا کیتی۔ ایندے نال ہک ننویں قسم دی رواداری، برابری اتے انسانی حقوق دے احترام کوں ودھارا مِلیا۔ پوسٹ نیشنلزم دے ایں تصور چھوٹی قومیتیں، اُنہیں دے زبانیں اَتے ثقافتیں کوں ہک ننویں جواز نال جیوݨ واسطے خود اعتمادی ݙتی اَتے مغربی فکری بالادستی کوں چیلنج کریندے ہوئیں ہر قومیت کوں اپݨے کلچر اَتے روایات نال جیوݨ دا انداز ݙتا۔
جیویں جو میں پیلھے آکھے جو پاکستان اَتے سرائیکی وسیب وچ وی ہولے ہولے پوسٹ ماڈرن اِزم دے اثرات تھئے اَتے سرائیکی زبان اَتے کلچر کوں اہمیت ملݨ لڳی۔ سرائیکی شناخت کوں پنجابی کنوں انج سمجھݨ دا ادراک اَتے رویہ عام آدمی تائیں پُڄیا، سرائیکی کانفرساں تھیاں، سرائیکی سکرپٹ کوں طے کرݨ کیتے باقاعدگی نال انفرادی اَتے اجتماعی کوششاں کیتیاں ڳیاں۔ سرائیکی شاعری دے نال نال سرائیکی نثر لکھݨ دی مضبوط روایت قائم تھئی۔ ایندے نال کُجھ پیچیدگی وی سامہݨے آئی۔ کُجھ دانشور سرائیکی زبان، ثقافت اتے قومیت کوں ماضی ݙو گھن تے آریائی دور نال اَتے کُجھ دراوڑی عہد نال جوڑݨ چہندے ہن اَتے بعض اسلامی اثرات دے تحت سرائیکی زبان، ادب اتے ثقافت کوں ݙیکھݨ چہندے ہن جیرھا جو حقیقی اتے عام طور تے پرجوش جذباتی خواہشات دا نتیجہ ہے۔ اینکوں جدید عالمی تبدیلی جیرھی پوسٹ ماڈرن اِزم دی شکل وچ تھیندی پئی ہئی، نہ ݙٹھا ڳیا۔ ایندے نتیجے وچ سرائیکی زبان، کلچر اَتے روایات وچ تھیندی نُشابر تبدیلی کوں عام طور تے نظر انداز کیتا ڳیا۔
اَڄ سرائیکی زبان دی او شکل نئیں جیرھی ماضی وچ ہئی۔ اے ہک ننویں ڈکشن نال ہک ننویں زبان ہے، جیندے وچ پراݨے آلات پیداوار اَتے پیداورای رشتے مُکݨ نال او سارے لوظ مُک ڳئین جیرھے جو اُنہیں نال وابستہ ہن اَتے ننویں نسل کوں اُنہیں بارے کوئی سُنڄاݨ نئیں۔ ہُݨ ہک ننویں سرائیکی لُغت سامہݨے آچکی ہے جیندا تعلق ننویں ٹیکنالوجی اَتے ننویں آلاتِ پیداوار نال ہے۔ ٻیا تاں ٻیا گھریلو ورتارے دیاں نویاں شئیں نویں ناویں نال گھریں وچ رواج پا ڳئین، جیندی وجہ توں اݨ گݨت عربی، فارسی لوظیں دی بجائے انگریزی لوظ اَتے ناں زبان اُتے چڑھ ڳئین۔ انگریزی دے اِنہیں لوظیں دا ورتارا ایتلا عام تھی ڳئے جو ہک ان پڑھ بندہ وی اُنہیں لوظیں کوں سرائیکی زبان دے لوظ سمجھ کے کئی واری ݙینہہ وچ اَلیندے۔ ایں سبھ کُجھ دا نتیجہ ہے جو سرائیکی زبان ہک ہائبرڈ آئیڈنٹیٹی/مخلوط سنڄاݨ دی شکل وچ سامہݨے آندی پئی ہے۔
سرائیکی ادب وی پچھلے پنجاہ سالیں وچ اپݨی شکل تبدیل کر گِدھی ہے۔ سرائیکی شاعری دی اصناف وچ مثنوی، کافی اَتے ݙوہڑے دی بجائے غزل اَتے آزاد نظم کوں مقبولیت ملی ہے۔ ݙوہڑے اتے کافی جدید شکل اختیار کر کنیں اپݨے بچاوݨ دا ترلا کیتے۔ ٻہر دیاں اصناف مثال کیتے ہائیکو سرائیکی وچ سرائیکو دی شکل گھن کے ہائبریڈ آئیڈنٹیٹی کوں ودھائے۔
سرائیکی شاعری وچ موضوعات وی وٹیج ڳئین۔ اینویں سرائیکی نثر، جے اوندی ماضی وچ کوئی شکل ہئی، بلکل نواں روپ وٹا گِدھے۔ اوندے وچ نویاں اصناف مثال کیتے افسانہ، ناول، سفرنامہ اَتے انشائیہ اڳوں آڳئین اَتے اُنہیں دے موضوعات جدید تھی ڳئین جنہیں وچ مغرب دے مشترک موضوعات مقامی ݙُکھ سُکھ نال رل مل کنیں ننویں شکل گھن ڳئین۔ ایں تراویں سرائیکی لٹریچر دی وی ہائبرڈ آئیڈنٹیٹی تھی چُکی ہے۔
جے سرائیکی زبان اَتے ادب کنوں اڳوں تے ݙیکھوں تاں سرائیکی کلچر وی ہک ننویں صورت وچ سامہݨے آندا پئے۔ انڈین اَتے انگلش فلمیں رَل کیں اِتھوں دی روایات، لباس اَتے میوزک کوں ٻہوں سارا وَٹا ݙتے۔ شہریں وچ شرٹ اَتے جینز کوں عام ݙیکھ کنیں دیہات وچ وی ایندا رواج پیندا ویندے۔ پٹکا اَتے منجھلی مُکلیندی ویندی ہے۔ اپݨی روایتی جُھمر دے نال نال پاپ میوزک اَتے مغربی ڈانس نینگریں وچ مقبول ہے۔ ٻیا تاں ٻیا موسیقی وی تبدیل تھیندی نظردی ہے اَتے اوندیاں دُھناں فلمی ڳاوݨیں تے بݨدیاں پئین۔
سرائیکی قومیت وی اپݨی انفرادی شناخت دی جدوجہد نال ہک ہائبریڈ آئیڈنٹیٹی دی شکل گھندی ویندی ہے۔ پاکستان (جیندا قیام ݙوجھی جنگِ عظیم دے ستتا باد تھیا) وچ مہاجریں دے آوݨ اَتے سرائیکی وسیب دے شہریں اَتے دیہاتیں وچ وسݨ نال پنجابی لوکیں تھل، چولستان اَتے راجن پور وچ زمینیں اُتے قبضہ کر گِھنݨ کنوں باد او کہیں حد تائیں ضم تھیوݨ لڳ ڳئین۔ ایندے نال نامعلوم طور تے سرائیکی قومیت ہک ننویں شکل گھندی ویندی ہے۔ ہُݨ تاں مہاجر آباد کاریں اَتے سرائیکی دے آپت وچ رشتے سانگے وی تھیوݨ لڳ پئین۔ تونسہ بیراج دے بݨن اَتے نہری نظام دے ودھݨ نال ہُݨ دناب وچ پہاڑ کنوں آ کنیں بلوچ آباد تھیندے ویندے اَتے مجبورا ہولے ہولے اِتھوں دی مقامی سرائیکی آبادی وچ ضم تھیندے ویندن۔ ایندے علاوہ حال وچ ڈیرہ جات وچ پشتون دی آمد سرائیکی قومیت کوں نواں رنگ ݙیندی پئی ہے جیندے وچ عام طور تے تریخ وچ تھیوݨ والے ہک اجتجاج دی شکل سامہݨے آندی پئی ہے۔ ایں عمل دا احساس ایتلا شدید ہے جو بعض غیر سرکاری تنظیماں اپݨی پُراݨی شناخت قائم رکھݨ کیتے ہک جدوجہد شروع کیتی ہے۔سرائیکی وسیب وچ وسݨ والیں ٻنہیں قومیتیں تے نسلیں دے لوکیں کوں وی سرائیکی آکھوں، جیویں جو ٻہوں سارے دانشور اَتے مجبوری کنوں بعض سرائیکی سیاسی پارٹیاں آہدیاں کھڑن، تاں ول سرائیکی قومیت طے شدہ طور تے ہک ہائبرڈ آئیڈنٹیٹی وچ وٹیندی پئی ہے۔
سرائیکی وسیب وچ زبان، ادب، کلچر اَتے قومیتی شکل دی تبدیلی نال سیاسی سوچ وچ وی تبدیلی آئی ے۔ جاگیردارانہ قومیتی تصور بھڄ تُرٹ دا شکار تھی ڳئے اَتے سرائیکی شاعری تے سیاسی سوچ وچ وی نواں رنگ آڳئے۔ “ظالم جاگیردارا مُشکی تے پیر آوی” اتے ” لغاری رہے نہ مزاری رہے” دی آواز چنڳی بھلی اُچی تھی ڳئی ہے۔ سرائیکی قومیتی شعور وچ وی سیاسی عنصر داخل تھئے۔ ایندے واسطے کئی سیاسی پارٹیاں یا گروپس سامہݨے آڳئین۔ سرائیکی وسیب کوں نواں ناں سرائیکستان ملے۔ ایہہ سبھ تریخ دا اپݨا ہک جبر ہے، کہیں دی خاہش دا نتیجہ نئیں۔ ایہہ پوسٹ ماڈرن سوچ اَتے فکر دا نتیجہ ہے۔ ایندے وچ توڑے جو اَساں اپݨی شعوری کوشش نال انفرادی قومیتی شناخت حاصل کیتی ہے پر پوری دنیا نال وی جڑیوں، ہُݨ ساݙی زبان، ادب، ثقافت اَتے قومیت یونیٹری آئیڈنٹیٹی کنوں اڳوں ودھ کنیں ہائبریڈ آئیڈنٹیٹی دے عہد وچ داخل تھی ڳئین۔ جیویں جو پیلھے ڳالھ تھئی ہے جو پوسٹ ماڈرن اِزم دے ایں عہد وچ جیرھلے چھوٹی قویتیں کوں اپݨی ہوند دا شعور تھئے، اُتھاں اُنہیں کوں اپݨے سیاسی حقوق دا وی ادراک تھئے۔
تریخی جبریت دے نال نال انسانی شعور وی اپݨا کم کریندے اتے تریخ کوں ہک مخصوص رنگ ݙیندے۔ سرائیکی قومیت کوں ایں پوسٹ ماڈرن نیشنلزم دے دور وچ اپݨے سیاسی، قومیتی، ادبی اَتے ثقافتی حقوق کیتے جدوجہد کرݨی پوسی۔ جے ایں نہ تھیا تاں ایندا انجام وی کئی ٻنہیں قومیں وانگوں تھیسی جیرھیاں جو غلام بݨ ڳئین۔سرائیکی قومیت کوں اپݨی بقا دی جنگ لڑنی ہوسی جیرھی جو بݨیادی طور تے سیاسی ہوندی ہے اَتے اپݨی قومیت کوں منواوݨ کیتے سیاسی اکائی گِدھے متوں کوئی وی معاملہ اڳو تے نئیں ٹُردا، کیوں جو ماتحت علاقے وچ رہوݨ دا مطلب ضم تھیوݨ ہے۔ اے اڄ دے پوسٹ ماڈرن نیشنلزم دا سنہیا ہے
۔
[اے مضمون سرائیکی جرنل “سُنڄاݨ” دے 2009 دے ایڈیشن وچ پہلے وی چھپ چکے]