حبیب موہاݨے سئیں دیاں کہاݨیاں پڑھیاں ہَن، ٻہوں چنڳیاں لگیاں ہن۔ لکھاری تاں ٻہوں سارے ہوندن پر کُجھ لکھاری اپݨے لکھتیں تے اکھریں دے ورتارے کارݨ مہان بݨ ویندن۔ کوئی وی اکھر ورتاوݨ کولو پہلے اوندے نال جُڑیل معنی تے سمورے سماجی ورتارے نال اوندے ڳانڈھے کوں سمجھ کے ورتاوݨ ہیک ٻہوں وݙی کلا سمجھی ویندی ھے، تے ایہو ہی سچ ھے۔ حبیب موہاݨہ ادب دی ایں رِیت نال چھڑا چنڳی تراویں سونہا ای نئیں، بھل اُڃڑے پُجڑے لوظاں کوں ولا وَساوݨ دا حوصلہ تے ہمت وی رکھدے۔
ݙو چار ݙیہنہ پہلے اوندا ناول ” آ میڈے دیس وچ” پڑھے تاں ایویں ݙو چار صفحے پڑھݨ پچھوں ناول یار بݨ کے ݙکھ سُکھ ونڈݨ پئے ڳئے، ول ناول آو اپݨے آپ کوں انج کرݨ مونجھا کر ݙیندا ہائی۔ اینجھے ناول لکھݨ بہوں ہی آوکھا کم ھے، کیوں جو تُساں جیرھے ویلھے کوئی وی چیز لکھدے ہاؤ اوندے اچ تہاݙے ذاتی رولے، میلانات، فلسفے، مائنڈ سیٹ، اخلاقیات تے سماجی نتائج دا اثر ضرور ہوندے پر ایں ناول دی سبھ کولو وݙی خوبصورتی اے ھے جو ایندے اچ حبیب موہاݨہ تے اوندی ذات دا ناں نشان ای کائینی۔ ٻس ہیک ایہو جیہاں منظر نامہ ھے جیرھا واقعاتی سچ، معروضی حقائق، تہذیبی اڈاݨ تے دمان دے ثقافتی وہیند نال واہندا وڳدا ویندے۔
ایں ناول دا ݙوجھا سوھݨپ اے ھے جو دمان وَسبے دا سکیچ بݨیندے ویلھے کلاکار ایتلا باریک تے ڈیٹیل نال شئیں رلائن جو بندہ پڑھ کنیں حیران تھی کھڑدے جو کوئی لکھاری ایتلا باریک بینی نال شئیں دا مشاہدہ کر کنیں اوکوں اپݨی لکھت اچ کیویں گھن کے آ سڳدے۔ اے ٻہوں وݙا وکھا کم ھے جو کہیں وی وسوں دے سمورے جیوݨ دے ہر پہلو کوں تُساں کہیں ہیک ناول اچ ورتا ݙیوو۔ ! ایندے کیتے وݙی یاداشت، وَسوں نال جُڑت، تجربہ، مُشاہدہ تے شدید قسم دی کنسنٹریشن دی لوڑھ ہوندی ھے۔ ویسے آکھیا ویندے جو کہیں وی ناول اچ ٹائم پیریڈ ہیک اہم شے ہوندے، یعنی تہاڈے ناول دی کہانی پنجاہ سٹھ سال دے عرصے اچ تھیوݨ آلیں واقعات دی پکڑ کرے تے اُنہاں واقعات کوں ناول نشابر کرے، پر اے گالھ اڄوکی دنیا اچ اتنی ضروری کائینی، کیوں جو دنیا اچ سیاسی، سماجی تے ثقافتی وٹاندرے ایتلا تکھیں آندے پئین جیکوں اَدھ صدی دے پیٹے اچ چکراوݨ دی خاص لوڑھ کائینی رہ ڳئی۔
مثال کیتے ایہو ناول پڑھدیں پڑھدیں تہاکوں ایویں لڳسی جو یکدم ہیک نسل کولݙ ڈوجھی نسل صرف ݙاہ بارہاں ورھیں اندروں بلکل ہیک وکھری اپروچ، مائنڈ سیٹ تے ورت ورتاریں نال بی ہئیو” کرݨ پئے ڳئی ھے۔”
ناول قچ یاری باشی، ٻٹ کڑاک، شکار، درائی، چھوہر بازی، شادی غمی، پوندے، جہاد ، نہر ، بے وطنی ، مقامی کھیݙ، مقامی کھاݨے ، سوغاتاں، چھیڑ خاناں، رشتے ناطے، دُشمنی ، ݙے گھن ، گڈہیں، کُتے سبھے شئیںایویں ورتیا کھڑنجیویں ” ناسٹلجیا” پڑھݨ آلے کوں سچ مچ کہیں سچ مچ دی دنیا وچ وَلا گھیل ویندے۔جے تساں اوں دُنیا کولوں یا اوں ویلھے کولوں سونہے ہاؤ جیندا ذکر ایں ناول اچ ھے تاں تُساں آجڑی، ڄٹ، خان، درکھاݨ، ٻیلی، شکاری یا کھیڈاری دا او پورا ذائقہ، چاشنی، حسن تے احساس کوں ولا جی سڳدے ہاؤ ، اوندے اچ پوری تراویں گُم گار تھی سڳدے ہاؤ۔۔اے کہیں وی لکھاری دا سب کولو وݙا کمال ہوندےجو او اپݨے قاری کوں کہیں گزریل ویلھے اچ گھن ونڄے تے اوندے اچ تہاکوں ولا جیواوے۔
کہانی دے چھیکڑ اچ میکوں ایویں لگے جیویں حبیب تھوڑا جیہاں تھک ڳیا ہووے یا اوندے جیوݨ دے رولے وَدھ ڳئے ہوون۔ او موت دے منظر تے اوندے اثرات کوں تھوڑا جیہاں ودھا ڳئے یا اپݨی ذات دا کوئی ݙکھ اوندے اچ رلائیس ، یا وت سرائیکی وسوں کوں ݙکھ چنڳا لڳدے تے ول اوکوں نوحہ بݨا کے ماتم کریندے ہن ، ایں فنومنے دا شکار لکھاری وی تھئے، یا تھی سڳدے اے میݙا وہم ہووے۔ جو وی ہے پر اے ہیک ایہو جہیاں ناول ہےجیرھا تھی دمان دی ہر باریک کولو باریک سماجی وݨت، اوں وقت ویلھے ، زمان تے مکان کوں ٻہوں نشابر روپ اچ پینٹ کر کھڑائے جیرھا تُساں اپݨے اکھیں نال ݙیکھ وی سڳدے ہاؤ تے اوکوں ہاں نال لا کے محسوس وی کر سڳدے ہاو۔