سرائیکی ڈیجیٹل لائبریری

لکھت: مالک اشتر

سرائیکی دے مُتفقہ ناں تے 6 اپریل 1962 دے اجلاس ا ُتے سرائیکی سوجھواݨیں دی علمی،تحقیقی تے تقابلی بحث تھیندی ریہہ ویندیاے، جئیں سانگے کجھ ڳول پھرول میں بطور سرائیکی طالبعلم کیتی اے جیڑھی سمورے دوستیں نال سانجھ کریندا پیاں تاں جو سِکھݨ تے گول پھرول دا کم جاری رہوے۔

تحقیق، تضحیک، تنقید، تنسیخ، تردید تے تشکیک انجو انج لفظ ہن جنھیں دیاں شکلاں تے معنی وی انجو انج ہن۔ ساݙا مقصد ایں ویلھے صرف تحقیق نال ہے۔ کہیں کوں ٻیا کجھ لڳے تاں او محقق یا سکالر دا قصور نئیں ہوندا، تحقیق دے اصولیں یا انھیں کوں برداشت نہ کرݨ والیں دا ہوندے۔ تحقیق وچ کوئی زبردستی وݙا چھوٹا، اڳوں پچھوں تے بابا ٻچڑا نئیں تھی سڳدا۔

اساں اپنی مرضی ،خوشی، دلچسپی تے عقیدت مندی نال کہیں دی جاہ یا قد کاٹھ وٹا نِسے سڳدے۔

مرید حسین راز جتوئی، میر حسان الحیدری، ریاض انور تے مہر عبدالحق جھئیں قابل احترام ہستیں سمیت کہیں دی خدمات کوں اساں ݙوجھے دے کھاتے وچ نِسے پا سڳدے۔ ہر کم تے ہر شئے تاریخ تے وقت دے تُلاوڑے نال اپنی جاہ تے موجود رہ ویسن۔

ایں ویلھے تائیں میکوں جیرھے تاریخی تے تحریری حوالے مل سڳئین، اوہیٹھو ݙتے ہوئین۔ ودھیک پرکھ پرچول کیتے در کُھلے ہن۔

انھیں حوالیں دے موجب مذکورہ تاریخی اجلاس دا محرک تے اڳواݨ ریاض انور ایڈووکیٹ ہئی ۔ ٻئے افراد شرکا وچ شامل ہن۔ جنھیں وچ ڈاکٹر مہر عبدالحق، علامہ رشید طالوت، میر حسان الحیدری، ارشد ملتانی ،طاہر غنی تے الہی بخش سرائی وغیرہ مشہور ہن۔ قاسم خان خاکوانی دی صدارت وچ اے اجلاس ملتان وچ تھیا۔

ریاض انور دائرہ دین پناہ ضلع مظفرگڑھ وچ 1931 کوں پیدا تھئے۔ ایں اجلاس ویلھے انھیں دی عمراں 31 سال ہئی ۔3 فروری 1993 کوں لہور وچ انتقال کرگئے۔ میر حسان الحیدری وی جیکر ہݨ 90 دے لگ بھگ ہوون تاں   1962  وچ تریہی ٻتری وریہیں دے ہوسن۔ ݙوجھے شبدیں وچ اوں ویلھے اُنھیں دے سینگیں نال کجھ بزرگ وی ہوسن ، جیرھے شرکا وچ سینئر سمجھے ویندے ہوسن۔ بہرحال ساکوں ایں معاملے وچ جیرھے ثبوت یا حوالے ملئین او ریاض انور (ایڈوکیٹ) دے حق وچ ویندن۔

1962 دا اجلاس تے ریاض انور دی ادبی ٹقافتی خدمات بارے حوالیں دی تندیر ہیٹھوں ݙتی کھڑی اے:

۔ ڈاکٹر احسن واگھا دے انگریزی وچ لکھئےمضمون تے انہیں دی کتاب تے تھیسس وچ اجلاس دی تفصیل موجود ہے۔

2۔ جام پور دے معروف لکھاری سلیم انسب دا 32 صفحات دا کتابچہ ” 6 اپریل 1962 دے اجلاس دی حقیقت ” دے عنوان نال موجود ہے۔ اے مارچ 2021 وچ چھپئے۔

3۔ جاوید احسن دی مشہور کتاب “سرائیکی ثقافت” جیندا اردو ترجمہ ڈاکٹر نسیم اختر 2006 وچ کیتا ہا۔ ایں کتاب دے صفحہ 79 تے اجلاس دی مکمل رپورٹ “متفقہ نام سرائیکی ” دے عنوان نال شامل ہے۔

4۔ سجاد حیدر پرویز دی مشہور کتاب “سرائیکی زبان و ادب کی مختصر تاریخ ” 2009 وچ چھپیل، صفحہ 15 ۔ “سرائیکی کے مختلف نام” دے عنوان نال شامل ہے۔

5۔ حکیم الہی بخش سرائی المعروف لیکھی فقیر (پیدائش:9 ستمبر 1928، فوتگی:یکم جنوری 2011 ) لیہ دے رہݨ والے ہن۔ انھیں دی سرائیکی زبان نال ٻہوں پراݨی دلی وابستگی ہئی تے انھیں دے ہک خط وچ اے حوالہ موجود ہے جو او وی ایں اجلاس کیتے مدعو ہن۔ ایندے وچ ٻئے کجھ سندھی دوست وی شامل ہن ۔ میں لفظ سرائیکی تجویز کیتا۔ اے خط ملک نعیم حیدر دے نانویں ہے (اے ضرور مدعو ہوسن، ریاض انور ، مہر عبدالحق تے سرائی صاحب ہکے علا قے دے ہن، سرائیکی انھیں دے تعلق دی مشترک وجہ ہئی)

ایندے علاوہ سرائی صاحب دا ہک مضمون “سرائیکی زبان کی وجہ تسمیہ ” ماہنامہ سرائیکی ادب ملتان وچ اگست 1987 دے شمارے وچ چھپ چکئے (ایندا سرائیکی ترجمہ سجاد حیدر پرویز کیتے، ایں توں پہلے اے مضمون اردو وچ ہفت روزہ “بشارت” مظفر گڑھ ” وچ 1960 دے شمارے وچ چھپ چکیا ہا )۔

الہی بخش سرائی دی خدمات دے حوالے نال 9 ستمبر 2005 کوں ” خبریں ” اخبار وچ صابر چشتی انھیں دا انٹرویو شائع کیتا ۔ اے سارا تحریری مواد تے قلمی نسخے میاں امداد سرائی (الہی بخش سرائی دے پتر ) کول موجود ہے۔

6۔ شوکت مغل (پیدائش:4 جون 1947، فوتگی: 3 جون 2020 ) دی کتاب “سرائیکی رسم الخط ” دے صفحہ 72 اتے ریاض انور تے اجلاس بارے حوالہ درج ہے۔ (ریاض انور دی وفات ویلھے شوکت مغل دی عمراں ستالی سال ہئی)۔ شوکت مغل سئیں دی طبیعت ہر کوئ جاݨدے جو او کہیں شئے دی گول پھرول وچ تہہ تئیں لڳے رہندے ہن تے ضرور انھیں ریاض انور توں تصدیق تے تحقیق کیتی ہوسی۔

7۔ کیفی جام پوری دی مشہور کتاب “سرائیکی شاعری ” وچ وی بزم ثقافت دے حوالے موجود ہے۔

8۔ اسلم رسولپوری تحقیق دے میدان وچ ہک اہم تے سنجیدہ ناں ہن۔ انھیں دی کتاب “سرائیکی زبان اتے لسانیات ” وچ صفحہ 93 اتے “سرائیکی زبان دے ناں دی حقیقت ” دے عنوان نال ہک تفصیلی مضمون شامل ہے۔

9۔ لیہ دے معروف لکھاری جعفر بلوچ دی کتاب “آیات_ادب” وچ صفحہ 194، 195 اتے ریاض انور سانگے تفصیلی مضمون شامل ہے جیندے وچ ایں اجلاس تے جشن فرید دا مکمل حوالہ موجود ہے ۔اے کتاب 1988 وچ چھپی ہئی۔

10۔ ڈاکٹر صلاح الدین حیدر دے مختصر تحریری تاثرات آن لائن موجود ہن۔ جیرھے اُنھیں ملتان (اے پی پی ) کوں 2 فروری 2020 کوں ریاض انور دی 27 ویں برسی اُتے ٖݙتے ہن، جیندے وچ اُنھیں “جشن فرید دے بانی، ثقافتی تنظیمیں، ادارہ فکروفن، بزم ثقافت دے عہدیدار، انجمن ترقی پسند مصنفین، رائٹرز گلڈ دے عہدیدار ، تے 1960 توں 70 تئیں جشن فرید دا سالانہ اہتمام کرنڑ ،سرائیکی اردو دے معروف شاعر، دانشور تے ماہر قانون دیں سرائیکی خدمات ” دے سانگے ڈسایا (اوں ویلھے اُنھیں دا زبان تے ثقافت بارے اتنا فعال رہوݨ ایں ڳالھ دی دلیل اے جو او 62 دے اجلاس دے مہاندرے تے ستھݨ ہار ہوسن)۔

11۔ ظہور دھریجہ دا کالم “ریاض انور تے ریاض ہاشمی” دے عنوان نال آن لائن موجود ہے۔ اے وی 27 ویں برسی دے موقع تے 4 فروری 2020 کوں اخبار وچ چھپئے۔ اِیندے وچ ریاض انور دی خدمات تے 60 توں 70 دے ڈہاکے دے حوالے موجود ہن۔

12۔ ڈاکٹر انوار احمد دا مضمون “اسلم انصاری ، ملتان کا ایک غیر معمولی تخلیق کار اور نقاد ” آن لائن تے کھڑے جیندے وچ ریاض انور دی خدمات دے سَبھے حوالے موجود ہن۔

13۔ محبوب تابش اڄوکے دور دا سخت کوش لکھاری ہے۔ تحقیق انھیں دا دلچسپ سبجیکٹ ہے۔ انھیں دی ویڈیو پوسٹ ہر کہیں سُݨی ہے جیندے وچ اُنھیں تاریخی،کتابی تے ابتدائی حوالیں نال ڳالھ کیتی اے۔ او 62 دے اجلاس دا محرک ریاض انور کوں سمجھدن۔

14۔ دھرتی دی تاثیر ۔ مہرحامد علی شاکر سیال دی کتاب ہے، جیندے صفحہ 62 تے مذکورہ اجلاس دی رپورٹ درج ہے۔

15۔ تنویر شاہد محمد زئی معروف شاعر تے محقق ہن۔ اُنھیں دا تعلق وی ریاض انور دے شہر دائرہ دین پناہ نال ہے۔ ریاض انور دے متعلق اُنھیں فون تے تفصیلی ڈسائے ۔ انھیں دی معاونت نال 3 طالبعلم ریاض انور اتے ایم فل کر چکئین۔ ریاض انور دی شخصیت تے خدمات سانگے اُنھیں دی گفتگو توں اندازہ تھئے جو آخر کیا شئے ہئی جیرھی ایں اجلاس دا محرک بݨی، جݙاں جواوں ویلھے مہر عبدالحق جھئیں محقق تے ماہر لسانیات وی زبان کیتے “ملتانی” تے گذارہ کیتی ودے ہن۔

ریاض انور کشفی ملتانی دا بھݨیجا ہا۔ اوندے “آوازوں کا بھنور” ، “تیری یادیں؛ “تیرے غم” اردو شعری مجموعے ہن۔ او گوپی چند نارنگ دے کلاس فیلو تے دوست ہَن۔ تَہوں اُنھیں اپݨی کتاب “سانحہ کربلا، ایک شعری استعارہ ” دا انتساب وی ریاض انور دے نانویں کیتا۔ گوپی چند نارنگ دے علاوہ مسعود اشعر ، ڈاکٹر اسلم انصاری، اصغر ندیم سید، انتظار حسین، تے عاصی کرنالی ریاض انور نانویں مضامین تے کالم لکھ چکئین۔ انھیں وکالت ڈاکٹر عبدالجبار کنوں سِکھی۔ خود میر حسان الحیدری سئیں اپݨے ہک مضمون وچ انھیں کوں جسٹس عبدالجبار دا منشی لکھئے۔ جشن فرید دے بانی ہن تے خواجہ فرید دی کافیاں دا اردو ترجمہ وی کیتے۔ اُنھیں دی ما بولی نال محبت تے خدمت دے کارݨ ملتانی ادیبیں وچ مقامی تے مہاجر دی چپکلش پیدا تھی ڳئی۔ اُنھیں تے الزام لڳا جو ریاض انور توں لسانیت دی بو آندی ہے۔ کجھ مضہاندریں اردو اکیڈمی بݨا گِیدھی۔ پر او اپݨے علمی ادبی کم کوں سنجیدگی نال کریندے رہ ڳئے۔ حکومت پاکستان دی تعلیمی مشاورتی کمیٹی برائے ادب و ثقافت دے ممبر ہن، جتھوں فنڈ گھن تے کئی کتاباں چھپویندے ہن۔ ادبی خدمات دے بدلے انھیں کوں آدم جی ایوارڈ وی ملیا۔ او زبانیں سانگے تھیوݨ آلی کانفرنس وچ شرکت کیتے بنگال ڳئے ۔ وَل انھیں کوں خیال آیا جو ساݙی زبان دا وی کوئی ہک متفقہ ناں ہووے۔ ایں سارے پچھوکڑ توں نُشابر تھیندے جو ریاض انور مذکورہ تاریخی اجلاس دے تجویز کنندہ ہن۔ میر حسان الحیدری سمیت سارے شرکا ایندی تائید کیتی۔ سَبھے پڑھݨ لکھݨ آلے سنگتی حق رکھدن جو او اینکوں تحقیقی حوالیں نال رد کرن یا قبول کرن۔ ایں پوسٹ دے حق وچ یا اختلافی رائے ہووے تاں ضرور سانجھ کریسو۔ علم تے تحقیق دا در بند نئیں تھیوݨا چاہیدا۔