سرائیکی سُنڄاݨ دی تحریک دی کہاݨی اتے ایندا پندھ عجب ہے۔ ایندے وچ ہزراراں بے وسیلہ لوکیں کہیں ذاتی غرض متوں اݨ تھک کم کیتے اتے سرائیکی قومی سُنڄاݨ دا ہک معجزہ کر ݙکھائے۔ اے سبھ اپݨے ویلہے دے ودھ پڑھے لکھے پر فقیر صفت لوک ہئین۔ سئیں ظہور دامانی وی انہیں سُڄاک پر فقیر منش سرائیکیں وچوں ہک ہئی۔
ظہور دامانی نال میݙی پیلھی ملاقات 1985 کوں بنگلہ کوارئی وچ تھئی۔ میں اوں ویلہے سکول پڑھدا ہَم اتے اپݨے پیو فدا حسین گاݙی نال بنگلہ کورائی آیا ہوئیا ہَم جتھاں 1985 وچ سرائیکی لوک سانجھ دی بنیاد رکھیندی پئی ہئی۔ اوں ݙینہہ بنگلہ کورائی وچ پورے سرائیکی وسیب کنوں آئے ہوئے سیاسی کارکنیں، دانشوریں، شاعریں اتے لکھاریں دا ہک چنڳا کٹھ ہئی۔ اے پُراݨی ڳالھ ہے پر میکوں یاد اینویں آندے جو سئیں کریم بخش کورائی دی جاہ اُتے ہک وساخ جہیاں کوٹھا ہئی جیندے وچ ہک کُھلی میٹنگ تھیندی پئی ہئی۔
اے کوئی رات دا ویلہا ہوسی، اساں ٻہوں سارے جیڑھے مسلسل تھیوݨ آلی میٹنگ کنیں کُجھ بیزار تھی چُکے ہاسے، اوں کوٹھے دے ٻاہروں دَری اُتے لیٹے نندر کیتے پاسے پتریندے پئے ہاسے۔ کُجھ دیر بعد ٻہوں سارے ننیگریں آ کنیں ساݙے نال دیرہ لا ݙتا اتے ساݙے سمہݨ دی اُمید مُک ڳئی۔
میݙے نال وݙے جُثے اَتے لال مُنہ آلا ہک ننیگر آ ٻیٹھا۔ میں اوں کنوں پُچھیا جو تُساں کون ہاؤ اتے کتھوں آئے وے؟ اوں ولدا ݙتا جو میݙا ناں ظہور دامانی ہے اتے میں دیرہ اسماعیل خان کنوں گومل یونیورسٹی دے ٻنہیں سرائیکی شاگردیں دے پورے گروپ نال یونیورسٹی دی بس اُتے ایں میٹنگ کیتے آیاں۔ ایتلی تعداد وچ شریک شاگردیں کوں ݙیکھ کنیں میکوں ہک عجیب جہیاں حوصلہ تھیا جو سرائیکی تحریک دا اے پندھ نئیں رُکدا۔
اوں ݙینہہ کنیں گھن کنیں ظہور دمانی دے قتل تائیں میݙا اُنہیں نال کئی تراویں دا سانگا ریہا۔ پیلھے اساں سرائیکی شاگرد سانجھ دی بنیاد رکھی۔ گومل یونیورسٹی وچ سئیں عرفان لغاری اتے ندیم موہن دے نال نال ظہور دمانی سرائیکی شاگرد سانجھ کیتے اڳوں اڳوں ہوندے ہئین۔ او سرائیکی وسیب وچ تھیوݨ آلے میلے اتے اجلاسیں وچ باقاعدگی نال شریک تھیندے ہئین۔
اے میکوں کُجھ عرصہ بعد پتہ لڳا جو اصل وچ ظہور دامانی دا تعلق دیرہ اسماعیل خان دی اوں ویلہے دی تحصیل ٹانک نال ہئی۔ وت میں جئیں ویلہے ٹانک ڳیم تاں میکوں اے وی سمجھ آئی سرائیکی وسیب دے ایں بارڈر دے علاقے وچ سرائیکی سُنڄاݨ دی ڳالھ کرݨ کیا معنی رکھدے۔ ٹانک دی وستی شیرݨ وچ 1989 کوں ظہور دامانی شیرݨ دی وستی وچ سرائیکی دا ہک وݙا کلچرل پروگرام رکھیا جیندے وچ سرائیکی وسیب دے کئی شاعریں، ادیبیں، دانشوریں اتے ٻہوں سارے سیاسی کارکنیں شرکت کیتی۔ میں وی اوں پروگرام وچ شامل ہَم۔
ٹانک دی وستی شیرݨ ونڄ کنیں ݙو احساس تھئے۔ ہک اے جو اتھاں جیڑھی سرائیکی ٻولی ویندی ہے اوندے وچ فارسی، اردو (ہندی) اتے عربی دے لفظ ساݙے علاقے دی سرائیکی دے مقابلے وچ گھٹ ہن۔ ݙوجھا اے جو سرائیکیں اُتے پختون کلچر دا ہک وݙا اثر سیکورٹی دے خوف دی صورت وچ ہئی۔ اُچے اُچے کندھیاں آلے کوٹ اتے اسلحہ دی موجودگی ساکوں کُجھ اُپرپ دا احساس ݙتا۔ ایہو احساس وت تھیا جݙاں میں کُجھ ٻنہیں دوستیں نال ٹانک ظہور دامانی نال گومل زام ڈیم دی سٹڈی کیتے ڳیم۔ ہک ٻئی ڳالھ اے وی پتہ لڳی جو ٻہوں سارے وستیں دے لوک سرائیکی اتے پشتو دی آرام نال کوڈ سوئچنگ کرسڳدن۔
ظہور دامانی ٹانک دے حوالے نال ہمیش جذباتی ہوندا ہئی۔ میکوں یاد ہے جو سرائیکی لوک سانجھ دے اَسی دے ݙہاکے وچ نکلݨ آلے سُنڄاݨ میگزین وچ فدا حسین گاݙی دا ہک مضمون “سرائیکی صوبہ دا تاریخی جغرافیہ” چھپیا جیندے وچ اوں ڈیرہ اسمعیل خان کوں تاں سرائیکی صوبہ وچ شامل ݙسایا پر ٹانک دا کوئی ذکر نہ کیتُس۔ ظہور دامانی ہمیش ایں مضمون اُتے تنقید کیتی جو ٹانک دا ذکر نہ کرݨ اُستاد فدا حسین دی ہک وݙی غلطی ہے۔ او ٹانک کوں سرائیکی وسیب دا حصہ سمجھدا ہئی اتے ہمیش اے آہدا ہئی جو اتھاں سرائیکی ڄٹ پختونیں کنیں تعداد وچ ودھ ہن اتے اے تہذیبی اتے تاریخی طور اُتے وی سرائیکی ہن۔
اپݨے جیوݨ دے چھیکڑی دور وچ ظہور دامانی سرائیکی سیاسی جماعت بݨاوݨ دا زبردست حامی تھی ڳیا۔ اوندا خیال ہا جو سرائیکی وسیب کوں اڄ ہک قوم پرست سیاسی جماعت دی لوڑھ ہے اتے ایندے مُتوں سرائیکی تحریک اڳوں نہ چلسی۔ جݙاں جو ساݙا خیال ہئی جو سرائیکی سیاسی جماعت دی بجائے ساکوں سرائیکی سُنڄاݨ دے حوالے نال سیاسی کلچر اُتے کم کرݨا چاہیدے۔ اڄ میں جے ویلہے اوندی ڳالھ اُتے غور کرینداں تاں میکوں سمجھ آندی ہے جو او ڈیرہ اسماعیل خان اتے ٹانک دے اپݨے حالات دے مطابق ٹھیک ہئی جݙاں جو اساں اپݨے حالات کوں ݙیہدے ہاسے۔
اصل وچ ڈیرہ اسماعیل خان وچ برطانوی کالونئیل راج کنیں ہی سرائیکی ہک سیاسی مسئلہ ہئی۔ اِتھاں پنجاب آلی کار سُنڄاݨ دا مسئلہ نہی جو سرائیکی لہجہ ہے یا زبان۔ یا وت اے جو سرائیکی کلچر پنجابیں کنیں کیتلا انج ہے اتے کیتلا سانجھا ہے۔ سرائیکی اتے پختون دا فرق ڈیرہ اسماعیل خان وچ ودھیک نُشابر ہئی۔ ایں کیتے اے حیرت دی ڳالہہ نئیں جو اڄ پیپلز پارٹی دے پلیٹ فارم کنیں فیصل کریم کُنڈی (جیندا آبائی علاقہ ٹانک ہے) سرائیکی صوبہ دا ایشو زوروشور نال چاتی کھڑے۔ ایں کنوں پیلھوں ظہور دمانی 2005-2006 دے بلدیاتی الیکشن وچ ٹانک دی سرائیکی وستیں کوں کٹھا کرݨ دی کوشش کیتی۔ ایندے نتیجے وچ ٹانک دے سَت یونین کونسلیں وچ سرائیکی دے نعرے اتے مطالبے دی بݨیاد اتے الیکشن لڑے اتے جیتے ڳئے۔ ظہور دمانی ایں انتخابی عمل وچ اڳوں اڳوں ہئی۔
ظہور دامانی دا قتل ڈیرہ اسماعیل خان اتے پورے وسیب دی سرائیکی تحریک کیتے ہک وݙا دھچکا ہئی۔ ہک لحاظ نال تاں اے قتل ڈیرہ اسماعیل خان وچ تھیوݨ آلی بعد دی لاقانونیت اتے طالبانئزیشن دا اڳونہاں پیغام ہئی۔ بعد وچ تاں ڈیرہ اسماعیل خان وچ ہک قیامت ٻلی جیندے وچ ہزاراں سرائیکی قتل تھئے۔
کوہ سلیمان دی کچھ وچ اُبھے دامان دی ایں سرائیکی وسوں دے پچھوں تاریخ اتے لینڈ سکیپ دی جیڑھی حیرت ہے، اوندا اظہار اشو لال آپݨی ظہور دامنی دی یاد وچ لکھی ہک نظم وچ ایں کیتے:
ظہور دمانی
آکھ ظہور دمانی
دل دا جانی
سنگ تراش مُہاندرے، سُدھ نئیں
کِنتے لݙ ڳئین
اَکھیں دی جھاہ وی
پتھرای پتھر
گول جنجالے، گدرے کالے
کھنڈے پئے ہن
روہ نال چودھاروں
نوٹ: اے لکھت پہلی واری سنڄاݨ بلاگ اچ 24 نومبر 2012 کوں چھپی ہائی۔